جلد نخست کتاب «آسیب شناسی جریان های تفسیری» در قالب هفت بخش نشان داد که جامعه علمی کشور اقبال قابل توجهی به چنین آثاری دارد و در گروه های آموزشی رشته علوم قرآن و تفسیر به ویژه در مقطع تحصیلات تکمیلی نیاز چنین مطالبی کاملا محسوس است.
جلد دوم کتاب «آسیب شناسی جریان های تفسیری» در ادامه مجلد نخست به رشته تحریر درآمده است و در 9 بخش به محتوای جریان های تفسیر معتزلی، تفسیر اشعری، تفسیر فقهی، تفسیر ادبی سنتی، تفسیر ادبی معاصر، تفسیر فلسفی، تفسیر اجتماعی عقلی، روشنفکری التقاطی ایران در تفسیر قرآن و هرمنوتیک در تفسیر قرآن می پردازد.
در بخش هشتم (بخش نخست از جلد دوم) مباحثی درباره سیر تاریخی جریان کلامی معتزله، اصول فکری کلامی جریان معتزله، فهم پذیری عام قرآن، عقل گروی در بررسی و نقد احادیث، آسیب های مبنایی، نفی حقیقت گروی در زبان تمثیلی قرآن، نگرش تک بعدی و ناقص به معارف دینی قرآنی و آسیب های غایی ارایه می شوند.
در بخش نهم جلد دوم این کتاب سخن از معرفی کلی جریان، سیر تطور کلامی پس از ابوالحسن اشعری، نگاه به کلام آیات، نادیده انگاری جایگاه اهل بیت(ع) در منابع تفسیری، تلقی حجیت عام روایات صحابه، تنزل جایگاه رفیع معارف قرآنی، نفرت پراکنی و ایجاد تفرقه در صفوف مسلمانان و دمیدن روح تسلیم در برابر حاکمان جور بر پیکره جامعه اسلامی به میان می آید.
مخاطبان این اثر در بخش دهم با مبانی تفسیر فقهی در عصر پیامبر(ص)، تفسیر فقهی در مکتب خلفا و پیروان ایشان، شیوه در تفسیر فقهی نبوی، پیروان مکتب اهل بیت(ع)، مکتب خلفا، رویگردانی از رهنمودهای تفسیر اهل بیت(ع)، حجت دانستن قول صحابه، جعل حدیث و قرائت انگاشتن تفسیر آشنا می شوند.
در فصل یازدهم کتاب حاضر مطالبی درباره علوم ادبی، تعریف تفسیر ادبی و انواع آن، ادبی بودن متن قرآن، شاخه های سه گانه تفسیر ادبی در آثار گذشته، تفسیر لغوی، آثار بلاغت عربی، آثار مربوط به اعجاز قرآن، مبانی تفسیر ادبی، کمرنگ شدن بُعد اجتماعی آیات، وحیانی بودن الفاظ قرآن مجید، تناسب و پیوستگی اجزای متن، تحمیل وجوه شاذّ اعرابی بر آیات، دور شدن از اهداف تفسیر و اهتمام به طرح و بررسی کافی و ترجیح معنای صحیح عرضه می شوند.
تعریف تفسیر ادبی، گرایش افراطی به تفسیر علمی و عصری در دوره معاصر، آشنایی با شیوه مطالعات خاورشناسان در حوزه های قرآنی، ادبی بودن متن قرآن کریم، ناکارآمدی تفسیر ترتیبی، اسطوره ای خواندن قصه های قرآن، دلایل سیاق آیات بر نفی و انکار اساطیر بودن قرآن و قابلیت نداشتن متن قرآن برای استناد تاریخی، از جمله موضوعات فصل دوازدهم کتاب به شمار می آیند.
در فصل سیزدهم هم درباره فارابی و تفسیر فلسفی قرآن، اکتفا به ابزارهای عقلی در تفسیر قرآن، کمرنگ شدن ابعاد هدایت عام، تقدم در روش تفسیر نوع نگرش به آیات، تکیه به روایات غیرمعتبر، تقدم در شرح و بسط و مستدل کردن مفاد آیات و روش تطبیق به جای تفسیر ارایه می شود.
فصل چهاردهم کتاب به موضوعاتی با عناوین «رکن عقلی جریان، حوزه شیعی، تلقی تمثیلی از زبان قرآن در مفاهیم فراطبیعی و برخی قصص نامتعارف، روش ناصواب در اخذ سیاق، متکی به نظریه تناسب و وحدت موضوعی در قرآن و نگرش تشبیهی و حس گرایانه به واقعیات فراطبیعی عالم شهود» توجه می شود.
در فصل پانزدهم این کتاب مباحثی درباره «حوزه زبان قرآن، روش التقاطی در تفسیر قرآن، تفسیر غیب، تفسیر دنیا و آخرت، جریان روشنفکری دینی، روش التقاطی در تفسیر قرآن، گرایش های گزینش یا حداقلی در معرفی دین و گسست از عالمان دین» مورد بررسی قرار می گیرند.
مخاطبان کتاب در فصل آخر مطالبی را درباره اندیشه های هرمنوتیک مجتهد شبستری، قرآن به مثابه حصولی فرهنگی و متنی تاریخ مند، پیامدهای تفسیری تاریخی و فرهنگی دانستن متن وحیانی و سّر لزوم بحث از سرشت کلام الهی را مطالعه می کنند.
در بخشی از این نوشتار آمده است: «تفسیر قرآن کریم در گذر زمان همواره مایه دلمشغولی مکتب های گوناگون اسلامی با نگرش ها و مشرب های مختلف فکری بوده که جریان های متنوع تفسیری را پدید آورده است. هرچند این تنوع و گونه گونی از منظری نمایش شکوه و عظمت این کتاب آسمانی و ابعاد و لایه های به هم تنیده معارف است اما نگاه های یک سو و گاه بی ضابطه در بستر این جریان ها، برای اندیشمندان متعهد به صیانت مقاصد والای الهی، همواره مایه نگرانی بوده است.»
کتاب حاضر به عنوان منبع مطالعاتی درس های مکاتب، جریان ها و روش های تفسیری برای دانش پژوهان رشته الهیات، علوم قرآنی و حدیث در مقاطع تحصیلات تکمیلی و نیز دیگر علاقه مندان به مطالعات تفسیرپژوهی تهیه شده است.
