کتاب مشتمل بر دوازده بخش است که سه بخش اول آن به مباحث فلسفه علوم اجتماعی، نظیر بحث از مفهوم جامعه، اصالت فرد یا جامعه، و قانونمندی جامعه اختصاص یافته است. مباحث بعدی به ترتیب در زمینه تأثیر جامعه بر فرد، تأثیر فرد بر جامعه، نقش تفاوت ها در زندگی اجتماعی، نهادهای جامعه، دگرگونی های اجتماعی، تعادل و بحران و انقلاب، رهبری، جامعه آرمانی، و سنت های الهی در تدبیر جوامع است.
در مبحث مفهوم جامعه، مفهوم «علوم اجتماعی» و تفاوت آن با «جامعه شناسی» بررسی شده است. آن گاه «جامعه» به معنای گروهی از مردم دانسته شده، که معمولاً در ادبیات عرب، الفاظی مانند «مجتمع» و «مدینه» را معادل آن قرار می دهند; اما این الفاظ در قرآن به کار نرفته است و از این روی باید برای یافتن معادل قرآنی کلمه «جامعه» به واژه هایی مانند «قوم»، «امّت» و «ناس» مراجعه کرد.
در مبحث اصالت فرد یا جامعه، اصالت فلسفی جامعه نفی می گردد; هرچند اصالت روان شناختی آن پذیرفته شده است. به لحاظ فلسفی، فرد اصالت دارد.
در مبحث قانونمندی جامعه، این پرسش مطرح شده که اگر جامعه اصالت فلسفی ندارد، در حقیقت وجود نخواهد داشت، و نفی وجود مساوی است با نفی وحدت و شخصیت از جامعه. در این صورت این سؤال پیش می آید که چگونه چنین چیزی که وجود ندارد می تواند قانونمند باشد؟
در پاسخ با بررسی معانی متعدد هریک از اصطلاحات «قانون» و «تصادف»، این نتیجه به دست آمده است که میان قانونمندی جامعه و اصالت فلسفی آن ملازمه ای نیست.
همچنین در این بحث به موضوع قانونمندی تاریخ پرداخته شده و این نتیجه به دست آمده است که حرکت تاریخ نه با اختیار منافات دارد و نه ضرورتاً استکمالی است، و اساساً این حرکت از طریق علم یا هر طریق استدلالی دیگری کشف شدنی و قابل پیش بینی نیست. قانونمندی جامعه یا تاریخ جز این نیست که پدیده های اجتماعی و حوادث تاریخی بی علت و تصادفی نیستند، بلکه معلول عللی می باشند که از طریق آنها تبیین و تفسیر می شوند و همواره اراده و اختیار خود انسان یکی از اجزای علت تامه در حوادث انسانی است.
در مبحث تأثیر جامعه بر فرد، این تأثیر پذیرفته می شود; اما نه به مثابه تنها عامل شخصیت ساز انسان.
در مبحث تأثیر فرد بر جامعه، تصویر میانه ای ترسیم شده که در حد فاصل دو نظریه مشهور که یکی در جانب افراط است و دیگری در جانب تفریط، قرار دارد.
در مبحث تفاوت ها و تأثیر آنها در زندگی اجتماعی، انواع تفاوت ها توضیح داده شده است. این تفاوت ها عبارتند از: تفاوت های جبری و طبیعی، تفاوت ها در وضع و وظیفه و پایگاه اجتماعی، و تفاوت های فرهنگی و اختیاری. سپس موضع اسلام درباره میزان تأثیر هریک از این تفاوت ها بر زندگی اجتماعی انسان تبیین شده است. در زمینه تفاوت های جبری و طبیعی باید پذیرفت که این تفاوت ها وجود دارد و باید باشد. اما تفاوت های ناظر به وضع و وظیفه و پایگاه اجتماعی، کاهش پذیرند ـ برخلاف دیدگاه مارکس که این تفاوت ها را نیز جبری می داند و جامعه بدون طبقه را به منزله جامعه آرمانی مطرح می سازد. موضع اسلام درباره تفاوت های فرهنگی و اختیاری نیز آن است که این تفاوت ها قابل رفع اند.
در بخش هفتم کتاب، نهادهای اجتماعی مطرح می شوند که با اشاره به بحث های توصیفی و تاریخی درباره انواع نهادهای اجتماعی و سیر تحول و تطور آنها، به دو بحث عمده تعریف و تعداد نهادهای اجتماعی ـ و آموزش و پرورش به منزله مهم ترین نهاد ـ پرداخته می شود. در بحث تعریف و تعداد نهادها به دلیل اختلاف نظرهای جامعه شناسان در تعریف نهاد اجتماعی، به انتخاب، تعریفی از نهاد ارائه گشته، شمار نهادهای اجتماعی اصلی، منحصر در پنج نهادِ خانواده، اقتصاد، آموزش و پرورش، حقوق و حکومت دانسته می شود. در بحث دوم نیز اهمیت و اولویت نهاد آموزش و پرورش در قیاس با سایر نهادها از نظر قرآن کریم به اثبات می رسد.
بخش هشتم کتاب، دگرگونی های اجتماعی را برمی رسد. در این مبحث پس از ذکر انواع دگرگونی ها، سیزده عامل برای آنها برشمرده می شود. از این میان، نُه عاملْ ضروری و تصادفی، و چهار عاملْ ارادی و اختیاری است.
سپس بحثی درباره سرعت و شتاب دگرگونی های اجتماعی مطرح می شود و آن گاه پدیده خشونت و مسالمت در دگرگونی های اجتماعی بررسی می گردد، و در پایان این نکته به اثبات می رسد که جهت دگرگونی ها همیشه مثبت نیست.
بخش نهم درباره تعادل، بحران و انقلاب اجتماعی است. در این مقام تعادل و بحران در جامعه تعریف می شود و این نکته خاطرنشان می گردد که اگر عموم یا اکثر مردم جامعه به انحرافات و کاستی ها و کژی ها توجه نداشته باشند، حالت بحران نمود نمی یابد. البته نظام حاکم، برای حفظ وضع موجود و غافل ساختن مردم از بحران ها چاره اندیشی هایی می کند که عالمان و مروّجان فرهنگ اجتماعی باید، مردم را از آنها آگاه سازند، تا بیداری مردم به انقلاب بینجامد. مهم ترین ویژگی و هدف انقلاب، ویژگی فرهنگی آن است.
پس از انقلاب نیز ممکن است آفاتی گریبان گیر جامعه شود که اسلام برای مبارزه با این آفات و زمینه سازی استمرار انقلاب نیز تدابیر قاطعانه ای اندیشیده است. مباحث مزبور در این بخش بررسی و تبیین می گردد.
بخش دهم درباره رهبری بحث می کند. یکی از تأثیرات فرد بر جامعه از طریق رهبری است. در این بحث، سخن، تنها بر سر رهبری نهضت های اجتماعی و سیاسی است و در این زمینه، اوصاف رهبر شایسته به لحاظ های علمی، اخلاقی و عملی بیان می شود.
بخش یازدهم با عنوان «طرح جامعه آرمانی اسلام» پس از اثبات امکان تحقق چنین جامعه ای، طرحی بر اساس سه خصوصیت واقع نگری، داشتن راهکار و برنامه صحیح، و تعیین هدف، برای جامعه آرمانی اسلام ارائه می شود.
بخش دوازدهم، از سنت های الهی در تدبیر جوامع بحث می کند. مقصود از این بحث، بررسی شماری از قوانین جامعه شناختی قرآن کریم است. سنت، به معنای راه، رسم، روش و رفتاری که استمرار داشته باشد، از نظر قرآن به دو دسته سنت های مطلق و سنت های مقید و مشروط به رفتار مردم، تقسیم می شود. سنت های مطلق عبارتند از هدایت مردم به دست انبیا(علیهم السلام) و سنت آزمایش. سنت های مشروط به کارهای مردم، خود به دو دسته سنت های مخصوص اهل حق ـ نظیر ازدیاد نعمت های معنوی و اخروی، تحبیب و تزیین ایمان، زیاد شدن نعمت های مادی و پیروزی بر دشمنان ـ و سنت های مخصوص اهل باطل ـ مانند ازدیاد ضلالت، تزیین اعمال، امهال و شکست از دشمنان ـ تقسیم می شود.
