کتاب درسنامه قرائت های وحدت اسلامی

درسنامه قرائت‌های وحدت اسلامی را می‌توان مانیفست مؤدبانه و محافظه‌کارانه‌ی فعالان و مجموعه‌های مذهبی‌ای دانست که در برابر تأکیدات امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای در باب وحدت مذاهب اسلامی به تکاپو افتاده اند تا از آن‌چه کمرنگ کردن عقاید تشیع و تحریف آن و هجمه‌ی فرهنگی اهل سنت به بهانه وحدت اسلامی می‌دانند جلوگیری کنند.

گذشته از مسائل سیاسی و کینه‌های برخی مقدس‌نمایان از انقلاب اسلامی که به جبهه‌گیری آن‌ها در برابر شاخصه‌های گفتمانی این انقلاب –مانند وحدت اسلامی- منجر شده است، به دلیل کم‌کاری متولیان وحدت اسلامی و اندیشمندان طرف‌دار این اصل، بدفهمی‌هایی در معنای وحدت به خصوص وحدت شیعه و سنی به وجود آمده است که در سایه‌ی این سوءتفاهم، وحدت‌ستیزان توانسته اند در محافل و هیئات مذهبی و هم‌چنین فضای مجازی با حضوری پررنگ، به بهانه دفاع از تشیع، بر زخم تفرقه‌ی امت اسلامی نمک بپاشند.

لباف در مقدمه‌ی کتاب، با تأکید بر این که در فرآیند احیای اندیشه دینی و وحدت اسلامی نباید به «اصالت و خلوص» مکتب تشیع خدشه‌ای وارد شود، به طور ضمنی موضع خود را نسبت به جریان وحدت‌طلب ابراز داشته است. وی در ادامه‌ی کتاب در هفت گفتار زیر به نقد آن‌چه انحراف از عقاید تشیع توسط وحدت‌طلبان دانسته پرداخته است.

سکوت در برابر توهین به مقدسات مذاهب اسلامی به بهانه بحث‌های علمی

مؤلف در گفتار یکم کتاب ذیل عنوان «سکوت نمودن و نهی از کاوش‌های علمی اختلاف برانگیز» با گردآوری سخنانی از برخی نویسندگان و سخنوران این‌گونه القا کرده است که وحدت‌طلبان معتقداند آن‌چه اختلاف بین شیعه و سنی است باید مکتوم بماند و بررسی نشود تا وحدت اسلامی آسیبی نبیند. در ادامه‌ی این بخش به نقل از کتابی دیگر در پاسخ به این ادعا، بحث و معرفت‌آفرینی حتی در موارد اختلافی را لازم دانسته است و به درستی عنوان کرده است که بحث و استدلال وحدت را از بین نمی‌برد و ریشه تفرقه را باید در جای دیگری جست‌وجو کرد.

لباف در این بخش با مصادره به مطلوب کردن ادعای وحدت‌طلبان، تنها از ضرورت بحث حول اصل امامت سخن گفته است. حال آن‌که موضوعی که وحدت‌طلبان -به خصوص آیت‌الله خامنه‌ای- آن را مسبب تفرقه و کینه بین مسلمین می‌دانند بحث امامت نیست بلکه توهین و ناسزاگویی به مقدسات اهل سنت است. بدیهی است که بازخوانی عالمانه و محترمانه تاریخ صدر اسلام و هم‌چنین اصل اعتقادی امامت شیعی، نه تنها وحدت‌شکن نیست، بلکه زمینه گفت‌وگو و تفاهم شیعه و سنی و کمرنگ شدن شایعات و دروغ‌پردازی‌ها درباره عقاید هر مذهب بین پیروان مذهب دیگر است. ولی نویسنده از کنار توهین به خلفا و ناسزاگویی‌هایی که در برخی منابر، پایگاه‌های اینترنتی و شبکه‌های ماهواره‌ای رواج دارد و عمیق‌ترین کینه‌ها نسبت به شیعیان را در دل اهل سنت می‌پرورد با سکوت گذشته است و حاضر نشده این روش غیراسلامی را که به فتوای مراجع من‌جمله آیت‌الله خامنه‌ای حرام است نقد کند. لباف با این سکوت غیرمنصفانه، با گرفتن ژست کسی که مخالف وحدت شیعه و سنی نیست، وحدت‌طلبان را به گونه‌ای تصویر کرده است که گویا اصولاْ مخالف بحث درباره امامت هستند و می‌خواهند آن را به فراموشی بسپارند.

به عنوان مثال، در پایان این بخش با ذکر جمله‌ای تقطیع‌شده از دکتر علی شریعتی این‌گونه به خواننده القا می‌شود که مرحوم شریعتی بحث سقیفه و ولایت حضرت علی را دعوایی انتخاباتی و قدیمی می‌داند که بازخوانی آن برای امروز ما سودی ندارد! حال این که بازخوانی «نهضت انقلابی شیعه» در برابر دستگاه خلافت و ستم‌های آن، محور مشترک همه‌ی بررسی‌های وی پیرامون تاریخ اسلام است. شریعتی می‌گوید:

«هرگز نباید شیعه از مبانی اعتقادی خود صرف نظر کند، نباید حتی تعطیل کند، نباید حتی بگوید که ما نباید تشیع را امروز مطرح کنیم. اگر مسائل شیعی را به طور دقیق، علمی و منصفانه -بدان‌گونه که خود علی از آن سخن می‌گوید، بدان‌گونه که خود ائمه به ما آموخته اند- مطرح کنیم، نه تنها موجب تفرقه و خصومت نخواهد بود، بلکه عامل تقارب، تقریب و تفاهم نیز خواهد بود.»

تمایل به میدان‌داری مباحث اختلافی بین مذاهب اسلامی

«اخذ مشترکات و ترک اختلافات میان مذاهب اسلامی» عنوان بخش دوم کتاب است که در آن بیاناتی از آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی نقل شده است که با عنوان بخش تناسبی ندارد. اظهارات دبیر اسبق مجمع تقریب مذاهب اسلامی دال بر لزوم بحث منطقی و خالی شدن از ذهنیت‌های غیرمنظقی گذشته و هم‌چنین تبیین موارد اختلافی بین مذاهب است تا دو طرف به این نتیجه برسند که «میدان‌داری» مباحث اختلافی مضر است. مؤلف کتاب بدون توجه به این که انتقاد آیت‌الله واعظ‌زاده به محوریت و اصل شدن مباحث اختلافی‌ست نه اصل طرح آن‌ها، سخنانی از شهید مطهری در لزوم بحث بر سر امامت و خلافت آورده است. دردناک آن‌جاست که استاد شهید خود از وحدت‌طلبانی‌ست که برخی از سرفصل‌های انتقادی کتاب لباف، ایده‌های مورد دفاع ایشان بوده است که در این موارد هم مؤلف –آگاهانه یا ناآگاهانه- به نظرات این شهید بزرگوار اشاره‌ای نکرده است. به این موارد در ادامه اشاره خواهد شد.

متفاوت و منعارض جلوه‌دادن عقاید مذاهب اسلامی در همه موضوعات

علی لباف عنوان جهت‌دار و غیرمنصفانه «کم‌رنگ ساختن و سطحی جلوه دادن اختلاف میان عقاید دو مکتب» را برای چنین سخنانی برگزیده است:

حدود هشتاد و پنج درصد بلکه نود درصد عناصر اعتقادی، فقهی و اخلاقی بین تمام مذاهب مشترک است، ما بایستی بر این اصول مشترک که به وحدت مسلمانان می‌انجامد تأکید بورزیم.

ما مسلمانان نیز در این عصر یک چنین داستانی داریم، همگی دارای یک خدا ویک پیغمبر و یک کتاب و یک قبله هستیم، نماز، روزه، حج و سایر ضروری‌های دینمان یکی‌ست؛ ولی در اثر بی‌اطلاعی از یکدیگر تصورات بیهوده‌ای درباره‌ی یکدیگر داریم.

از این سخنان –آن‌گونه که وحدت‌ستیزان تفسیر می‌کنند- برنمی‌آید که اختلاف مذاهب سطحی و بی‌اهمیت است بلکه ناظر بر این است که در اثر عدم شناخت درست اهالی مذاهب از عقاید مذهب دیگر، اشتراکات دیده و فهمیده نمی‌شود و تهمت‌هایی ناروا رایج می‌گردد. موضوع مهمی که لباف در نقدش بر این سخنان مسکوت گذاشته است، تهمت‌هایی‌ست که شیعیان وحدت‌ستیز به اهل سنت می‌زنند (اعتقاد به تحریف شدن قرآن، اعتقاد به حلال دانستن خون شیعیان، اعتقاد به جسمانیت خدا، اعتقاد به عدم عصمت پیامبر، دشمنی و توهین به ائمه شیعه و… ) و تهمت‌هایی که سنی‌های وحدت‌ستیز به شیعیان نسبت می‌دهند (اعتقاد به تحریف شدن قرآن، نسبت‌های ناروا دادن به ام‌المؤمنین عایشه، حلال دانستن خون اهل سنت، اتحاد با صلیبی‌ها و یهود علیه اهل سنت و… ).

همان‌طور که نویسنده در بخش اول ذکر کرده بود، بررسی موارد اختلافی وحدت‌شکن نیست. باید به این سخن اضافه کرد که بررسی موارد اختلافی در بسیاری از موارد وحدت‌آفرین هم هست، چرا که به رسواشدن تهمت‌زنان و دروغ‌پردازان وحدت‌ستیز می‌انجامد. یکی از این دروغ‌پردازی‌ها هم اختلاف شیعه و سنی در همه‌ی اعتقادات است. علی لباف می‌نویسد:

نه تنها میان عقاید دو مکتب در زمینه امامت فرق عمده‌ای وجود دارد، بلکه همین تفاوت موجب گردیده تا در سایر مباحث اعتقادی میان تعالیم دو مکتب اختلافات عمیق، جدی و واضحی ایجاد گردد.

هم‌چنین نقل می‌کند:

ما در همه‌چیز با آن‌ها اختلاف داریم، هم در اصول دین و هم در فروع دین، از اصل توحید گرفته تا برسد به مسائل فرعی!

لباف چنین استدلال می‌کند که چون شیعیان دین‌شان را از ائمه گرفته‌اند و اهل سنت از دیگران، پس اختلافات دو مذهب در همه مسائل «عمیق» و «جدی» است. این استدلال که متضمن نوعی اخباری‌گری‌ست که نویسنده و جریان فکری متبوعش بدان دچار اند، بی‌تفاوت از کنار متن مشترک وحی الهی، قرآن و هم‌چنین بی‌شمار احادیث نبوی که شیعه و سنی هردو آن را نقل کرده اند می‌گذرد و به نوعی این عقیده مشترک نواخباری‌ها را تکرار می‌کند که بدون کلام معصوم قرآن و سنت پیامبر هم قابل فهم نیست.

جدای از قرآن و سنت مورد اتفاق پیامبر، باید از وحدت‌ستیزان پرسید که آیا اختلاف بین دیدگاه‌های مختلف کلامی و حدیثی شیعه در مباحث کلان مانند توحید از اختلاف شیعه و سنی بیشتر است؟ آیا اختلاف علمای شیعه اثناعشری بر سر توحید در صد سال گذشته کار را به تکفیر و نجس پنداشتن یکدیگر نکشیده است؟ و آیا این اختلافات اگر با رعایت اخلاق و پیش گرفتن بحث عالمانه همراه شده باشد همواره راهگشا نبوده و موجب درخشش حقیقت اسلام نشده است؟ اختلاف در اصول عقاید بیش از این که ناشی از اختلاف مرجع دینی شیعه و سنی باشد، ناشی از تأملات و پیش‌فرض‌های برون‌دینی است و این‌چنین القائات وحدت‌ستیزان –اگر آگاهانه نباشد- ناشی از بی‌توجهی به مسائل کلامی و فلسفی‌ست.