آیت الله مجتبی تهرانی در سال های پایانی عمر شریفش، مباحثی را پیرامون تربیت نفس و دیگران مطرح کرده اند، این بیانات در قالب مجموعه «ادب الهی» که شامل 5 جلد کتاب است منتشر شده است.
کتاب ادب الهی جلد اول به موضوع تأدیب نفس به معنی الأعم در سی و سه جلسه تنظیم شده است
برخی از عناوین این کتاب عبارتند از:
هدف و ادب در کنار هم معیار ارزیابی انسان محسوب می شوند
انبیاو مسأله ادب الهی
ادب به معنای علم نیست
وجوه اشتراک و افتراق ادب انسانی با ادب الهی
راه عملی تحصیل ادب انسانی
« حدود و مرزها » در ادب الهی عقل
گام های تأدیب نفس
آداب الهی قلب نسبت به توحید
تأدیب الهی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به روش مستقیم و غیرمستقیم
در بخشی از این کتاب می خوانیم:
ابتدا و انتهای سفرهای پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله خانه زهرا علیها السلام بود نه خانه خودشان. این مطلب را عامه و خاصه نقل می کنندو تردیدی در آن نیست.در روایت دیگری از عبدالله بن عمربن خطاب آمده است:« ان النبی صلی الله علیه و آله قبل رأس فاطمةعلیها السلام و قال فداک ابوک »; پیغمبر سر حضرت زهرا را بوسید و فرمود: پدرت فدای تو باد! بعد به او فرمود: « کما کنت فکونی» همانطور که هستی باش!برخی می گویند:این کلمات از قبیل تعارفات عرفی است و معنای حقیقی ندارد. اما باید دانستکه پیغمبر اهل غلو و اغراق در تعبیر نبوده و تمام حرف هایش وحی الهی; لذا مساله چیز دیگری است.
از آنجا که یکی از ریشه های اصلی تربیتِ جامعه مسئله غیرت و شاخه های مرتبط با آن است، مباحث خود را با پرداختن به این موضوع آغاز می کنیم...
در تعریق غیرت گفته می شود: غیرت حالتی است مربوط به روح که از حبّ به شیء نشئت می گیرد و موجب می شود که انسان از اشیایی که به لحاظ عقلی و شرعی نسبت به حافظت آن ها وظیفه دارد، حفظ و حراست نماید...
غیرت دارای مراتبی است... یک غیرت غیرت حیوانی است... روایات ما در مقام نکوهش [بی غیرتی] ما می گویند: غیرت را از خروس یاد بگیرید! ببینید چگونه نسبت به همسرانش غیرت دارد... کسانی هستند که حتی غیرت حیوانی هم ندارند.
چهارمین کتاب از این مجموعه، «حیاء» است که حضرت استاد (ره) در آن حیا را در ابعاد اخلاقی و معرفتی مورد بررسی قرار دادهاند.
گناهان و اعمال ناشایست آدمی, او را از حقیقت وجودی خود دور می کند. خدای متعال موهبتی گران سنگ را در اختیار انسان قرار داده است تا به واسطه آن انسان از عمل قبیح پرهیز کندبدون شک شناخت و آشنایی هرچه بیشتر با این موهبت الهی که حیا نام دارد, انسان را در گردنه های سخت معاصی حفظ خواهد کرد.حضرت آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی که خود گام های عملی در این طریق برداشته و مسیر را به خوبی می شناختند, در دو دوره زمانی به تبیین مساله حیا پرداختند.ایشان در ابتدای سخن جایگاه وقاحت را به عنوان صفت ضد حیا تبیین فرمودند.فضای حاکم بر جامعه, بر چهار محیط تربیتی نقش قوی داردتنها در صورتی که روح حاکم بر جامعه حیا باشداین نقش سازنده است. از طرفی حیا به عنوان زیربنای تربیت, نقش حیاتی را در این امر ایفا می کند. حضرت استاد رحمة الله علیه طی بیست و پنج جلسه در سال های مختلف, حیا را در ابعاد اخلاقی و معرفتی مورد بررسی قرارداده اند.
برخی از عناوین این کتاب عبارتند از:
جایگاه حیا در اسلام
حیا غریزه ای انسانی
انواع حیای ممدوح و مذموم
محوریت حیا در اثبات حدود الهی
ضرورت رعایت حیا در محیط رفاقتی
انواع سه گانه حیا
نقش حیا در تربیت فرزند
در بخشی از این کتاب می خوانیم:
تمام احکام حساب شده آمده است.این تعبیری ک در ابتدای بحث کردم که حیا پرده داری است توضیح دادم که حیا پوششی برای روح است; پرده داری است.بی حیایی پرده دری است.حیای از خلق, اولین قسم از حیا است که باید از اینجا شروع بشود و جلو برود که مربوط به « روابط اجتماعی » در سطح جامعه است.بحث ما اینجا است که این حیا از بین برود این جمله ای که اول بحث می گویم که یکی از بزرگترین مشکلات جامعه ما ترویج بی حیایی است; یعنی پرده دری.اینکه در اسلام «امر به معروف و نهی از منکر» از اهم واجبات است برای این است که اسلام می خواهد در جامعه پرده دری رواج پیدا نکند. اسلام دنبال این است; چون اگر پرده حیا در سطح جامعه از بین برود یعنی انسان خجالت نکشد و هر کاری را بکند, سنگ روی سنگ بند نمی شود.
وقتی که بنا شد من از تو خجالت نکشم, آیا از خدا خجالت می کشم؟ احکام شرعیه! من از شما سوال می کنم; بینی و بین الله از خودم خجالت می کشم؟ با خودم خودمانی هستم چه رسد به تو. با تو ممکن است رودربایستی داشته باشم. این همه به «امر به معروف و نهی از منکر» تاکید شده است برای همین استاگر این پرده در سطح جامعه دریده بشود, جامعه به سوی حیوانیت می رود; انسانیت دیگر تمام شد. نه الهیت حتی انسانیت هم از بین می رود. لذا این مطلب را تذکر بدهم. دشمنان اسلاماز این جهت خوب فمیدندکه راه ضربه زدنبه جامعه اسلام ترویج بی حیایی است. اگر این طور بشود, آنها به اهداف خود رسیده اند.مسئله نهی از منکر پرده داری است.( ادب الهی /جلد چهارم / صفحه 370 و 371 )
سخن درباره کسانی است که خود قصد دارند و می خواهند نقش یک مربی را برای دیگران ایفا نمایند.حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی رحمة الله علیه که خود مربی بزرگ و موفق دوران ما بود و خواهد بود, در شانزده گفتاری پیش رو پیش نیازهای تصدی امر تعلیم و تربیت را تشریح فرموده اند.حضرت استاد ضمن بیان اینکه خودسازی مقدمه دیگرسازی است, نقش مهم خودسازی را در تربیت دیگران تبیین می کنند.حضرت استاد رحمة الله علیه می فرمایند:اگر بخواهیم ادب و تربیت الهی را در یک کلمه خلاصه نماییم, آن کلمه عبارت است از مرزشناسی و مرزداری. اگر انسان تلاش کند حدود و احکام الهی را بشناسد و در عمل نیز رعایت کند, نزدیک ترین بندگان به خدای عزوجل خواهد شد; و البته مثل همیشه تاکید کرده اندکه این راه بی پایان, با ساختن ظاهری همچون ظاهر نبی اکرم صلی الله علیه و آله شروع شده و ادامه می یابد.تا کسی به احکام ظاهری ملتزم نباشد, ساختن باطن را همچون شوخی می پندارند و بر رعایت واجبات و محرمات در همه احوال, اصرار می ورزند.
این کتاب شامل موضوعات ذیل است:
ویژگی های مربی
اولویت های تربیت
ملاک های تربیت
الگو های تربیت
در بخشی از این کتاب می خوانیم:
یک بحث در باب تطهیر و بحث دیگر در باب تزکیه قلب است. «تطهیر قلب» به معنای پاک کردن آن است; اما« تزکیه », شامل تطهیر و رشد قلب می شود; یعنی تزکیه قلب ,اعم از تطهیر آن است. بنابراین اگر سخن از تزکیه قلب به میان می آید, مراد این است که انسان وظیفه دارد, هم قلب خود را پاک کرده و هم آن را رشد و توسعه دهد; به عبارت دیگر ادب قلب, به تطهیر و تزکیه آن است.
در باب تأدیب و تربیت گفتیم: ادب الهی عبارت از مرز شناسی و مرزداری است. در این زمینه با توجه به روایتی که عرض کردیم مرزشناسی و مرزداری یعنی انسان نیروی خود را در راه رضای الهی مصرف کند. او ابتدا باید اوامر الهی را بداندو سپس نیروی خود را در راه امتثال آن اوامر به کار بندد. خلاصه اینکه اگر انسان از قوای درونی خود, در هر بعدی از ابعاد وجودی اش, در راه رضای خداونداستفاده کند, آن بعد وجودی را مودب کرده و اگر آن را در راهی غیر از راه رضای الهی مصرف کند, آن بعد وجودی خود را بی ادب کرده است.
نکته دیگر اینکه بر اساس معارف اسلامی, مظروف این ظرف باید حب الهی باشد; یعنی قلب انسان باید مخزن محبت الهی باشد.حتی گاهی از این ظرف به «دار حق تعالی» و یا« بیت حق تعالی »تعبیر می کنند. استاد ما, حضرت امام خمینی نیز از قلب با این تعبیر یاد می کردند که قلب انسان,« ناموس الهی» است.
