کتاب المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم

خود عبدالباقی در مقدمه می‏نویسد، كتاب فلوگل را اساس المعجم المفهرس قرار دادم. امّا اینگونه نبوده كه چشم بسته و بدون تغییر همة طبقه ‏بندی فلوگل را اجرا كند بلكه قاموس‏های لغت و تفسیرهای ادبی را نیز مطالعه و مورد توجه قرار داد.

نگارش و تنظیم معجم های مفهرس و فرهنگ های الفبایی برای کلمات قرآن کریم از موضوعاتی است که از دیر باز مورد اهتمام خادمان این مصحف شریف بوده است. به همین منظور تاکنون آثار متعدد و متنوعی به رشته تحریر درآمده که البته افتخار پدیدآورندگی اغلب این آثار از آنِ دانشمندان اهل سنت بوده است. ملاحظه تعدادی از این آثار و مواجه شدن با برخی ضعف های موجود در آنها از یک سو و ملاحظه مقام رفیع قرآن و جایگاه بی نظیر آن ، این انگیزه را در بندۀ حقیر به عنوان مدعی پیروی از مکتب اهل بیت پیامبر برانگیخت که با عنایت حافظ این کتاب عظیم در حد وسع خود اثری تولید نمایم که ضمن حفظ نقاط قوت آثار خادمین پیش کسوت – شکر الله مساعیهم و حشرهم الله مع القرآن –ضعف های آنها را پوشش داده و اثری در خور و بایسته قرآن مجید باشد. و اما اینک بیان ضعف های عمدۀ یاد شده و نیز ویژگی های اثر حاضر : 

الف) آثار یاد شده نوعا کامل نبوده و شامل همه کلمات قرآن نمی گردد. به عنوان مثال، کتاب المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم تالیف استاد محمد فؤاد عبدالباقی مصری که معروفترین اثر در این زمینه است ، حروف و نیز برخی اسم ها را ندارد. از این رو بود که بعدها دو نفر از اساتید و دکاتر مصری و سعودی برای جبران این نقیصه، اقدام به تحریر کتابی با عنوان معجم الادوات والضمائر تکمله المعجم المفهرس نمودند. 

و این در حالی است که اثر حاضر، کامل و جامع بوده و تمامی کلمات قرآن را شامل می گردد؛ به نحوی که هیچ کلمه مستقل قرآنی را نمی توان یافت که در این کتاب نیامده باشد. 

ب) در آن آثار،کلمات به صورت پیوسته و بدون جداسازی کلمات مستقل از یکدیگر و نیز به صورت درهم و بدون جداسازی کلمات با اعراب های مختلف به نمایش درآمده اند. به عنوان مثال، عبارت (فسیکفیکهم) که مرکب از پنج کلمه مستقل است، به همین شکل و فقط در یک جا آمده است؛یعنی در معاجم مرتب شده بر اساس ریشه کلمات، فقط در قسمت (کاف) و در معاجم مرتب شده بر اساس الفبا فقط در قسمت (فاء). در حالی که در اثر حاضر، این عبارت به تعداد کلمات مستقل اش تفکیک شده و هر کدام در محل مربوط خودش آمده است. 

در این اثر،کلمات قرآن ابتدا بر اساس نوع آنها یعنی اسم و فعل و حرف بودنشان و سپس نوع اعراب آخرآنها یعنی فتحه و کسره و ضمه و سکون دار بودنشان و نیز تنوین و ال دار بودن شان از هم تفکیک و جدا شده اند. و در ابتدای هر کلمه نوع اسم و فعل و حرف بودن آن ذکر شده است که برای ارتقای مایه علمی کتاب و استفادۀ ویژۀ متخصصین مفید می باشد. 

در همین راستا گفتنی است کلمات مشابه در صورت اختلاف در نوع و معنا نیز از هم تفکیک شده اند. به عنوان مثال کلمه (ما) که مشترک بین اسم و حرف است و یا کلمه (تظاهرا) که مشترک بین صیغه های 5 و 11 است و یا کلمه (ألا) که مشترک بین ألای تنبیه و تحضیض است به صورت جدا از هم ذکر شده است. 

ت) در برخی از آن آثار مواردی ازاشتباهات غیر تایپی و چاپی دیده می شود؛ به طوری که در برخی موارد، کلمات یا نقصان دارند و یا اضافه. 

به عنوان مثال، کتاب معروف المعجم المفهرس که همه ساله به کرات به چاپ می رسد، دارای این کاستی هااست:اللهِ: فاتحه/1؛ ذا: آل عمران/160، احزاب/17، بقره/245 و 255، حدید/11؛ رَبِّ(رَبِّنا): اسراء/108؛ عِندَ: بینه/8؛ مَعَ: انفال/19 و 46، مائده/84؛ یَعمَلونَ: بقره/144. 

و یا کتاب معجم الادوات والضمائر تکمله المعجم المفهرس دارای کاستی ها و اضافات زیر است: همزه استفهام: 2 مورد کم دارد؛ إلاّ: 5 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ إلی: 5 مورد کم دارد؛ إنَّ: 3 مورد کم دارد؛ أَن: 1 مورد کم دارد؛ أَنَّ: 2 مورد کم دارد؛ إِن: 4 مورد کم دارد؛ بِ: 3 مورد کم دارد؛ ذَلکَ: 4 مورد کم دارد؛ تاءتأنیث فعل: 4 مورد کم دارد؛ سَ: 7 مورد کم دارد؛ علی: 5 مورد کم دارد؛ عن: 1 مورد کم دارد؛ فَ: 22 مورد کم و 7 مورد اضافه دارد؛ فی: 10 مورد کم دارد؛ قد: 3 مورد کم دارد؛ لو: 1 مورد اضافه دارد؛ کاف تشبیه: 5 مورد کم دارد؛ ل: 10 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ لا: 6 مورد کم و 4 مورد اضافه دارد؛ الذین: 6 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ لکن: 1 مورد کم دارد؛ لکنّ: 1 مورد اضافه دارد؛ لم: 1 مورد کم دارد؛ لمّا: 1 مورد کم دارد؛ مَا: 18 مورد کم دارد؛ مَن: 10 مورد کم دارد؛ مِن: 5 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ نون تاکید مشدد: 5 مورد کم دارد؛ نون وقایه: 31 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ ال: 154 مورد کم و 33 مورد اضافه دارد؛ هذا: 4 مورد کم دارد؛ هذه: 4 مورد کم دارد؛ و: 48 مورد کم و 3 مورد اضافه دارد؛ یا: 1 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ أنا: 2 مورد کم دارد؛ انتم: 6 مورد کم دارد؛ نحن: 1 مورد کم دارد؛ هم منفصل: 2 مورد اضافه دارد؛ هو: 4 مورد کم دارد؛ هی: 1 مورد کم دارد؛ الف تثنیه فعل: 3 مورد کم دارد؛ تاء متکلم فعل:2 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ تاء مخاطب فعل: 5 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ تُم: 4 مورد کم دارد؛ تُنّ: 1 مورد کم دارد؛ نون تأنیث فعل: 1 مورد اضافه دارد؛ واو جمع فعل: 14 مورد کم و 10 مورد اضافه دارد؛ کاف مخاطب متصل: 2 مورد اضافه دارد. 

در حالی که در اثر حاضر تمامی مساعی به کار گرفته شد که چنین خطاهایی وجود نداشته باشد؛ چرا که بودن حتی یک مورد آن در بارۀ قرآن زیاد است. 

ث) ترتیب کلمات در این آثار ، یا بر اساس ریشه کلمات است و یا بر اساس الفبا. در اولی ، به رغم علمی بودن، استفاده از آن برای ناآشنایان به دستور زبان عربی برای یافتن کلمه مورد نظر مشکل است و در دومی اگرچه این مشکل با ترتیب بر اساس الفبا حل شده، لکن مایه علمی یاد شده مورد غفلت و قربانی قرار گرفته است. در حالی که در اثر حاضر هر دو خصیصه حفظ شده است به این ترتیب که کلمات بر اساس الفبا مرتب شده اند و در انتهای هر کلمه بعد از یک فلش ، ریشه آن ذکر شده است. 

ج)در این آثار به دلیل محدودیت فضا ،هر آیه به صورت پیرایش شده با محوریت کلمه مورد نظر در حد یک سطر و یا نیم سطر آمده است که باعث گشته در موارد قابل توجهی معنای مفیدی از آیه در ارتباط با کلمه مورد نظر حاصل نشود و لزوم مراجعه پژوهنده را به متن مصحف شریف به دنبال داشته باشد. در حالی که در اثر حاضر این نقیصه با آوردن تمامی آیه حل شده است. 

ح) آثار یاد شده غالبا به صورت کتاب بوده و دسترسی به آنها محدودیتهای خاص خود را دارد. در حالی که این اثر در طراز خود از آثار نادری است که از طریق فضای مجازی بصورت آنلاین و درگاه اینترنتی و نیز آفلاین و برنامه اندرویدی، رایگان در دسترس همگان در جای جای عالم قرار دارد. 

خ) در آثار یاد شده، کلمات قرآنی فاقد ترجمه برای کاربران فارسی زبان است. در حالی که در این اثر همه کلمات قرآنی ترجمه شده اند که گامی مفید برای آشنایی با مفاهیم قرآنی است. 

در پایان یادآور می شود از آنجا که وجود حتی یک غلط در چنین آثاری برای مصحف شریف زیاد است از این رو تمامی مساعی به خرج داده شد تا کوچکترین کم و زیادی حتی در حد یک واو نیز وجود نداشته باشد. لیکن با توجه به اینکه فقط ذات مقدس خودش مصون از اشتباه است از خوانندگان گرامی انتظار می رود به عنوان وظیفه قرآنی، اغلاط احتمالی را تذکر دهند تا نسبت به اصلاح آنها اقدام مقتضی به عمل آید. 

گاهی از یک آیه فقط کلمه ای یادمان می ماند و از طریق آن می خواهیم به کل آیه دسترسی پیدا کنیم و یا می خواهیم بدانیم کلمۀ مقدسۀ "الله" در قرآن چند بار تکرار شده است. برای این منظور کتاب "المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم" می تواند راهنمای خوبی باشد. البته امروزه نرم افزارهایی هم جهت این امر به وجود آمده که کار را از کتاب هم آسانتر کرده اند، یعنی با نوشتن کلمۀ مورد نظر در کامپیوتر یا گوشی همراه به کل آیه و تعداد تکرار آن کلمه در قرآن دسترسی پیدا می کنیم.

 "معجم" در لغت به معنی "رفع ابهام شده، ازالۀ التباس گردیده" (قزوینی، مقدمۀ المعجم، به نقل از لغت نامۀ معین ) و در اصطلاح "به مجموعه هایی گفته میشود كه اطلاعاتی را طبقه بندی شده، بر اساس الفبا ارائه میكنند". (مدخل لدراستة المراجع، عبد الستار الحلوجی، ص 41.)

سابقه کتاب معجم الفاظ قرآن در بین مسلمانان تحت عنوان کشف الایات به سدۀ پنجم هجری بر می گردد.  آقا بزرگ تهرانی نوزده اثر با این عنوان را معرفی كرده است که اولین آنها كشف آیات القرآن از سید مرتضی علم الهـدی (درگذشت 436 ق ) است.( الذریعة، ج 18، ص 3-6.)

سابقه کتاب معجم الفاظ قرآن در بین مسلمانان تحت عنوان کشف الایات به سدۀ پنجم هجری بر می گردد.  آقا بزرگ تهرانی نوزده اثر با این عنوان را معرفی كرده است که اولین آنها كشف آیات القرآن از سید مرتضی علم الهـدی (درگذشت 436 ق ) است.( الذریعة، ج 18، ص 3-6.)

سابقه المعجم المفهرس را باید در نجوم الفرقان جستجو كرد. اروپاییان برای تحقیقات مورد نظر خود نیاز به فهرست و كشاف قرآن داشتند. گوستاو فلوگل[1] (1802ـ1870 م) مستشرق آلمانی كتاب "نجوم الفرقان فی اطراف القرآن" را به منظور تأمین این نیاز تدوین و آن را در 1843 در لایپزیك منتشر كرد.

خود عبدالباقی در مقدمه می‏نویسد، كتاب فلوگل را اساس المعجم المفهرس قرار دادم. امّا اینگونه نبوده كه چشم بسته و بدون تغییر همة طبقه ‏بندی فلوگل را اجرا كند بلكه قاموس‏های لغت و تفسیرهای ادبی را نیز مطالعه و مورد توجه قرار داد. پس از مدتی پژوهش و گردآوری مواد و نظام‏مند كردن آنها، قانع نشده و گروهی را به كار گرفت تا بلكه با استفاده از نظرات جمعی كار اتقان بیشتر پیدا كند.

عبدالباقی در مقدمه المعجم المفهرس حدود چهل خطای فاحش فلوگل را در ماده‏یابی واژگان برمی‏شمارد. مثلاً فلوگل فَاَثَرْنَ را در ماده «ا ث ر» آورده در حالی كه ریشه آن «ث و ر» است. نیز مشكلات دیگر فلوگل را تحلیل كرده و كار خود را برتر و بی‏نقص‏تر معرفی می‏نماید. اما پژوهشگران جدید نقص‏ها و اشكالات المعجم المفهرس را یافته و كارهای كامل‏تری عرضه كردند. المعجم المفهرس لكشف آیات القرآن [3]نوشته رضا كیان‏زاد در زمره پژوهشهایی است كه تكامل یافتة كار عبدالباقی است.

داوری مؤلف آن دربارة كتاب عبدالباقی چنین است:

 المعجم المفهرس در نوع خود كتابی كامل است و حدود 60 سال توسط ناشران سرشناس لبنان، مصر، سوریه و ایران چاپ شده است. امّا تعدادی غلط چاپی دارد كه این تعداد برای چنین متنی با ابزارهای چاپ آن روز، واقعاً ناچیز و قابل اغماض است. امّا برای ناشرینی كه در این 60 سال با همان غلط‏ها منتشر كرده‏اند، نمی‏توان تحسین فرهنگی قائل شد. ایشان این اغلاط را فهرست كرده است. كتاب كیان‏ زاد، افزون بر تصحیح اغلاط و برخورداری از امكانات كتاب عبدالباقی، دارای حداقل سه امكان جدید است. تعداد تكرار ماده در كل قرآن و بسامدی مشتقات آن ماده را نشان می‏دهد. تعداد كلمات از ابتدای قرآن تا یك كلمه را نیز مشخص می‏كند. همچنین مشتقات بیشتری نسبت به عبدالباقی استخراج كرده است.

ترتیب مواد المعجم المفهرس مبتنی بر روش لغت‏نامه‏های معتبر عربی مانند اقرب الموارد و الاساس زمخشری است. پس از ماده مشتقات را به این ترتیب آورده است: فعل مجرد معلوم (ماضی سپس مضارع)، فعل مجرد مجهول (ماضی سپس مضارع)، فعل‏های مزید، اسم فاعل، اسم مفعول، اسامی.

بنابراین اساس كار عبدالباقی نظام‏مند كردن اصطلاحات و واژگان قرآن بر اساس حروف ماده (مصدر) است و ذیل هر ماده، مشتقات آن را آورده است.

البته صرفاً ماده و اشتقاقات در دستور كارش نبوده بلكه شكل‏های مختلف تركیبی را نیز آورده است.

واژه‏گزینی آن، درون قرآنی است. یعنی واژ‏گان خود قرآن را مرتب و نظام مند كرده است. اینگونه نیست كه واژگانی از بیرون از قرآن مثلاً از فرهنگ متداول مردم برگرفته باشد.

عبدالباقی چندگونه اطلاعات را ارائه كرده است: واژه، متن آیه، شماره آیه، مكی یا مدنی بودن سوره، شماره سوره. زیر برخی واژه‏ها، تعداد كاربرد (بسامد) آن را نیز عرضه كرده است.

عبدالباقی در جمادی الآخر سال 1358ق / 1938م از آن فارغ شد. حروف چینی و حروف خوانی و كنترل نهایی آن تا 1364 ق / 1945م به طول انجامید ودر این سال در قاهره چاپ شد.9 در واقع متن كار شده را در 1939 م به دارالكتب المصریه برای بررسی نهایی تحویل داد. امّا انتشار آن با تأخیر مواجه شد.

این اثر در چاپ‏های مختلف و انواع متنوع و تیراژهای زیاد منتشر شده است. یك چاپ همراه با متن قرآن در هر صفحه است. مشخصات این چاپ اینگونه است:

المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم، بحاشیة المصحف الشریف، قاهره، دارالحدیث، 1408 ق/ 1988 م.

محمدباقر بهبودی آن را در ایران همراه با مقدمه فارسی چاپ كرد.

كتاب عبدالباقی پایه و مبنای بسیاری از فهرست نگاری‏ها شد و پژوهشهای مختلفی در تكمیل آن انجام یافت. علاوه بر پژوهش رضا كیان‏زاد كه قبلاً اشاره شد، آقایان اسماعیل احمد عمایره و عبدالحمید مصطفی السید دو تن از استادان دانشگاه امام محمد بن سعود و دانشگاه یرموك به تكمیل المعجم المفهرس با فهرست‏سازی از ادوات و ضمائر پرداختند.10 عبدالباقی همة واژگان قرآن را فهرست‏سازی نكرد بلكه فقط افعال و اسماء مصرح را مرتب نمود و ضمائر و حروف و دیگر ادوات را رها كرد. البته گاهی واژه‏هایی مثل سوف و هذان را آورده است. اما كتاب معجم الادوات و الضمائر كار عبدالباقی را تكمیل كرد و همة واژه‏هایی نظیر بل، هذا و الذین را با نظم الفبایی فهرست‏نویسی كرده است. روش این كتاب دو مرحله‏ای است. یعنی ابتدا فهرستی از ادوات و ضمائر عرضه كرده است. استفاده كننده با انتخاب واژه به صفحه آن مراجعه و اطلاعات لازم را دریافت می‏كند.

ساختار ارائه اطلاعات آن همانند، المعجم المفهرس عبد الباقی است.

دیگر آثاری كه به نحوی مقتبس یا مشابه یا تكمیل المعجم المفهرس است، بسیار زیاد است. فقط به نمونه هایی از آنها اشاره میشود:

المعجم المفهرس لآیات القرآن الكریم، محمد منیر الدمشقی، بیروت، دار القلم، بی تا.

قائمه معجمیه بالفاظ القرآن الكریم و درجات تكرارها، محمد حسین ابوالفتوح، بیروت، مكتبة لبنان، 1990 م / 1410 ق .

معجم كلمات القرآن العظیم، محمد عدنان سالم و محمد وهبی سلیمان، بیروت و دمشق، دار الفكر و دارالفكر المعاصر / 1419 ق / 1998 م .

قالب و ساختار همة اینها شبیه المعجم المفهرس است ولی در برخی جزئیات اختلاف دارند. با توجه به اینكه همة اینها در صدد ارائه، فهرست كاملتر و آسانتر بوده‏اند، از اینرو می‏توان گفت: معجم نگاری قرآن همواره رو به پیشرفت بوده است. علی رغم فهرستهای فراوانی كه پس از المعجم المفهرس منتشر شده، امّا هنوز این كتاب رونق خود را از دست نداده است.

مولف : محمد فواد عبدالباقی

ناشر : انتشارات ژکان