تفسیر عَیّاشی، تفسیری روایی از قرآن کریم، اثر مفسر شیعی محمد بن مسعود عیاش السلمی السمرقندی معروف به عیاشی (متوفای ۳۲۰ق)، از محدثان متقدم شیعی و معاصر کلینی در عصر غیبت صغری. این کتاب، جزء مصادر حدیثی شیعه محسوب می‌شود.
بر اساس مطالبی که از این تفسیر در آثار دوره‌های بعدی آمده، احتمالاً در اصل شامل تمامی قرآن بوده است، اما آنچه اکنون در دسترس است، از ابتدای سوره حمد تا آخر سوره کهف را دربردارد.
وجه تمایز تفسیر عیاشی با تفسیر قمی و تفسیر فرات کوفی (دیگر تفاسیر روایی سده‌های نخست)، توجه ویژه عیاشی به وجوه فقهی آیات الاحکام دانسته شده است. عیاشی به مسائل کلامی و فرقه‌های شیعی و غیر شیعی نیز پرداخته و روایاتی را در این باره آورده است. با این حال حذف اسانید و مرسل بودن احادیث، که توسط تدوین‌کننده و ناقلان آن صورت گرفته، از ارزش کتاب کاسته است.
معرفی کتاب :
تفسیر عَیّاشی، از تفسیرهای کهن امامی متعلق به عصر غیبت صغرا (۲۶۰ـ۳۲۹ق)است و همچون دیگر آثار امامیه در این دوره، جنبه روایی بر آن غالب است؛ با این حال، به دلیل توجه مؤلف به آیات الاحکام، ویژگی فقهی این تفسیر بیشتر از دیگر تفاسیر کهن امامیه، همچون تفسیر فرات کوفی و تفسیر علی بن ابراهیم قمی، است.
علم تفسیر
تفسیرهای مهم
شیعی:
تفسیر قمی — د. ۳۰۷ق.
کتاب التفسیر (عیاشی) — د. ۳۲۰ق.
تفسیر التبیان — د. ۴۶۰ق.
تفسیر مجمع البیان — د. ۵۴۸ق.
تفسیر الصافی د. ۱۰۹۱ق.
تفسیر المیزان — د. ۱۴۰۲ق.
سنی:
تفسیر جامع البيان (طبری) — د. ۳۱۰ق.
المحرر الوجیز (ابن عطیه) — د. ۵۴۱ق.
تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) — د. ۶۷۱ق.
تفسير القرآن العظيم( ابن كثير) — د. ۷۷۴ق.
تفسیر جلالین (سیوطی) — د. ۸۶۴ق./۹۱۱ق.
گرایش‌های تفسیری
تفسیر تطبیقی
تفسیر علمی
تفسیر عصری
تفسیر تاریخی
تفسیر فلسفی
تفسیر کلامی
تفسیر عرفانی
تفسیر ادبی
تفسیر فقهی
روش‌های تفسیری
تفسیر قرآن به قرآن
تفسیر روایی
تفسیر عقلی
تفسیر اجتهادی
شیوه‌های نگارش تفسیر
تفسیر ترتیبی
تفسیر موضوعی
اصطلاحات علم تفسیر
اسباب نزول
ناسخ و منسوخ
محکم و متشابه
تحدی
اعجاز قرآن
جری
مکی و مدنی
مفقود شدن بخشی از کتاب :
بر اساس مطالبی که از این تفسیر در آثار دوره‌های بعدی آمده، احتمالاً در اصل شامل تمامی قرآن بوده است؛ اما آنچه اکنون در دسترس است از ابتدای سوره حمد تا آخر سوره کهف را دربردارد. این تفسیر در اصل دو جلد بوده است که نزد دانشمندان و عالمان تفسیر بوده و از آن روایت می‌کرده‌اند. حاکم حسکانی در شواهد التنزیل حدود ۳۰ روایت از آن نقل کرده است. شیخ طبرسی هم از هر دو مجلد این تفسیر، حدود ۷۰ حدیث نقل می‌کند.علامه مجلسی هم می‌گوید: دو نسخه قدیمی از این تفسیر را دیده‌ایم.
از زمان علامه مجلسی به بعد، دیگر از نیمه دوم آن اثری نیست و آقا بزرگ تهرانی، شش نسخه مختلف خطی و چاپ شده از نیمه اول تفسیر عیاشی را می‌شمرد.
جایگاه مؤلف و تفسیر :
نوشتار اصلی: محمد بن مسعود عیاشی
عالمان رجالی و شرح‌حال‌نویسان شیعه و اهل سنت، با اینکه عیاشی را ستوده و وی را از فقها، محدثان و بزرگان شیعه دانسته‌اند؛ [۶] اما گفته‌اند وی از افراد ضعیف، بسیار روایت می‌کرده است.
بسیاری از بزرگان شیعه نظیر سید هاشم بحرانی در تفسیر البرهان، مجلسی در بحارالانوار و فیض کاشانی در تفسیر صافی، از این تفسیر بسیار نقل کرده‌اند. علامه طباطبایی، مقدمه‌ای بر این کتاب نگاشته و اهمیت و جایگاه این تفسیر را بیان کرده است.
ویژگی‌های تفسیر :
عیاشی، نخست در مقدمه‌ای کوتاه به ذکر احادیثی در فضیلت قرآن کریم، ترک روایت احادیث مخالف با قرآن، مذمت تفسیر به رأی، بررسی علوم قرآنی مانند ناسخ و منسوخ، ظاهر و باطن و محکم و متشابه و لزوم مراجعه به ائمه معصومین(ع) برای فهم و تفسیر قرآن، پرداخته است.
مؤلف همچون دیگر آثار تفسیری شیعی در این دوره، روایاتی در باب فضائل اهل بیت(ع) و مثالب دشمنان آنان دارد و در صدد ترویج اعتقادات و آموزه‌های امامیه است.
وجه تمایز تفسیر عیاشی نسبت به تفسیر قمی و تفسیر فرات کوفی (دیگر تفاسیر روایی سده‌های نخست) را می‌توان در توجه ویژه عیاشی به وجوه فقهی آیات الاحکام دانست. عیاشی به مسائل کلامی و فرقه‌های شیعی و غیر شیعی نیز پرداخته و روایاتی را در این باره آورده است.
حذف اسانید و مرسل بودن احادیث، از دیگر خصوصیت‌های تفسیر عیاشی است که توسط تدوین‌کننده و ناقلان آن صورت گرفته است. بنا بر آنچه در مقدمه آمده است وی اسناد را حذف کرده تا هم اختصار و سهولت برای کاتبان باشد و هم در فرصتی مناسب، این متن را نزد کسی که آن را به طریق سماع یا اجازه از مؤلف به دست آورده، عرضه کند.
