تفسیر امام حسن عسکری(ع)، از تفاسیر روایی امامیه، متعلق به قرن سوم هجری. در این تفسیر برخی آیات تأویل شده و بیشتر تأویل‌ها درباره معجزات پیامبر(ص) و امامان است. به اسباب نزول آیات کمتر توجه شده، گرچه به مصادیق آیات اشاره شده است و مباحث صرفی و نحوی و بلاغی وجود ندارد. سلسله سند روایت کتاب نشان می‌دهد که نقل این تفسیر در میان محدّثان و فقهای قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است. متن این تفسیر تا پایان آیه ۲۸۲ سوره بقره موجود است.
ویژگی‌ها
این تفسیر با بیان روایاتی راجع به فضائل قرآن و تأویل و آداب قرائت قرآن آغاز شده و با ذکر احادیثی مشتمل بر فضائل اهل بیت(ع)و مثالب دشمنان اهل بیت(ع ادامه یافته است. بحث‌های متعددی نیز درباره سیره نبوی، به خصوص راجع به مناسبات پیامبر اسلام(ص) و یهودیان، مطرح شده است. در مجموع، در این تفسیر ۳۷۹ حدیث آمده است. بیشتر روایات طولانی و مفصّل است، به طوری که گاه یک روایت چندین صفحه را دربرمی‌گیرد و به همین جهت، در برخی موارد ساختار روایی از بین رفته است. در برخی روایات نیز آشفتگی وجود دارد.
در این تفسیر برخی آیات تأویل شده و بیشتر تأویل‌ها درباره معجزات پیامبر(ص) و امامان(ع) است.در این تفسیر به اسباب نزول آیات کمتر توجه شده، گرچه به مصادیق آیات اشاره شده است. مباحث صرفی و نحوی و بلاغی نیز در این تفسیر وجود ندارد.
تفسیر آیات غالباً با شرح و توضیح مفاهیم آیه آغاز، و پس از آن روایاتی از معصومین(ع) در تفسیر آیات ذکر شده است. در مواردی نیز روایات شأن نزول با بخش تفسیری آیه در هم آمیخته است.معنای شیعه، معنای رافضی، تقیه، فضایل برخی از صحابه از جمله خبّاب بن ارّت و عمار بن یاسر، بخشی از موضوعاتی است که در این تفسیر در حاشیۀ تفسیر آیات ذکر شده‌اند. برخی از نکات تفسیری از جمله تفسیر شجرۀ ممنوعه به شجرۀ علم محمد(ص) و اهل بیت(ع) ایشان از اختصاصات این تفسیر است.
سلسله سند روایت کتاب نشان می‌دهد که نقل این تفسیر در میان محدّثان و فقهای قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است. مطالب تفسیر را محمدبن قاسم استرآبادی خطیب، مشهور به مفسر جرجانی، که شاید تدوین کننده تفسیر نیز باشد، از دو راوی آن، یعنی ابوالحسن علی بن محمد بن سیار (یسار؟) و ابویعقوب یوسف بن محمدبن زیاد، نقل کرده است.
در مقدمه کوتاه این دو بر تفسیر آمده است که بعد از به قدرت رسیدن حسن بن زید آنان مجبور به مهاجرت از وطن خود شدند. از آنجا که آنها از آمدن خود نزد امام حسن عسکری(ع) سخن گفته‌اند، تاریخ ورودشان به سامرا می‌بایست بعد از ۲۵۴ بوده باشد، زیرا این سال، زمان آغاز امامت امام عسکری(ع) بوده است.
در ادامه گفته‌اند که متن کل تفسیر را به مدت هفت سال نزد امام فراگرفته‌اند، حال آنکه از وفات امام در ۲۶۰ قمری سخنی به میان نیامده است و ظاهراً پس از درگذشت امام، آن دو به موطن خود بازگشته‌اند.
اعتبار کتاب :
با وجود قدمت این تفسیر، وثاقت آن در بین علمای امامیه از گذشته مورد بحث بوده است. شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)، نخستین عالم امامی است که از این تفسیر مطالب فراوانی در کتب خود نقل کرده، گرچه درباره وثاقت یا عدم اعتبار آن سخنی نگفته است.
شیخ صدوق متن تفسیر را مستقیماً از استرآبادی دریافت نموده است. وی در آغاز کتاب فتوایی خود، من لایحضره الفقیه ضمن اشاره به این نکته که آنچه در این اثر فراهم آمده از نظر خودش صحیح است، بیان داشته که روایات کتاب را از متون معتبر و مشهور گرفته است.
همچنین در باب تلبیه، از استرآبادی حدیثی نقل کرده و در پایان گفته است که باقی آن را در کتاب تفسیر آورده است.بر این اساس، اگر شیخ صدوق خود تدوین‌کننده تفسیر نبوده، احتمالاً تهذیب‌کننده آن بوده است. مؤید صحت این احتمال، سخن نجاشی متوفی ۴۵۰ق است که در ذیل آثار شیخ صدوق به دو اثر تفسیری، تفسیرالقرآن و مختصر تفسیر القرآن، اشاره کرده است.
شاهد دیگر بر این نظر، ذکر روایتی با همین سند در کتاب التوحید شیخ صدوق است.در آخر آن روایت نیز شیخ صدوق بیان داشته که متن کامل حدیث را در تفسیرش آورده است.
نقد بر اعتبار کتاب
نخستین منتقد وثاقت تفسیر، احمد بن حسین بن عبیداللّه غضائری، معروف به ابن غضائری دانسته که در کتاب الضعفاء خود، محمد بن قاسم استرآبادی را فردی ضعیف و کذّاب معرفی کرده و دو فرد مذکور در سلسله سند را که تفسیر را به نقل از پدرانشان، از امام حسن عسکری(ع) روایت کرده‌اند، مجهول خوانده است.
ابن غضائری تفسیر را جعلی دانسته و جاعل آن را سهل بن احمد بن عبداللّه دیباجی (متوفی ۳۸۰) معرفی کرده است.
ناقلین کتاب
پس از شیخ صدوق، ابومنصور احمد بن علی طبرسی در کتاب احتجاج ضمن معرفی منابع خود از تفسیر امام حسن عسکری(ع) یاد کرده، اما به عدم اشتهار آن اشاره نموده و به این دلیل، سند روایت کتاب را به طور کامل آورده است.
سعیدبن هبة اللّه راوندی نیز از این تفسیر، بدون اشاره به نام آن، مطلبی نقل کرده است. ابن شهرآشوب نیز از این تفسیر، با تصریح به نام آن ولی بدون ذکر سند، مطلبی آورده است.
عبدالجلیل قزوینی، که در حدود ۵۶۰ کتاب النقض را می‌نوشته، از جمله تفاسیر مشهور امامی به تفسیری با عنوان تفسیر امام حسن عسکری(ع) اشاره کرده، اما چون از این تفسیر مطلبی نقل نکرده است، نمی‌توان به طور حتم مقصود وی را همین تفسیر موجود دانست.
ترجمه
نوشتار اصلی: آثار الاخیار (کتاب)
قدیمی‌ترین ترجمه فارسی موجود آن، آثار الاخیار نام دارد که ترجمه ابوالحسن علی بن حسن زواره‌ای (متوفی ۹۸۴) و ترجمه تمام متن موجود است.
قدرت اللّه حسینی شاهمرادی نیز سوره فاتحه این تفسیر را با عنوان تفسیر فاتحه الکتاب از امام حسن عسکری(ع) و پژوهشی پیرامون آن (تهران ۱۴۰۴) با مقدمه‌ای مبسوط در اثبات و ثاقتِ تفسیر، ترجمه و توسط انتشارات منیر منتشر کرده است.سیدحسین بهریلوی (درگذشته ۱۳۶۱ش) این تفسیر را به زبان اردو ترجمه کرده و با عنوان آثار حیدری به چاپ رساند.متن عربی تفسیر چند بار چاپ شده است.این کتاب، بر اساس شش نسخه خطی و به کوشش سیدمحمدباقر ابطحی، در ۱۴۰۹ در قم چاپ انتقادی شد
