کتاب شرح و تفسیر زیارت جامعه کبیره

اطلاعات کتاب

درباره کتاب

کتاب ده مجلس پیرامون شرح و تفسیر زیارت جامعه کبیره 

حجت الاسلام والمسلمین عبدالله فاطمی نیا، استاد اخلاق درباره سیره امام هادی علیه السلام و زیارت جامعه ی کبیره، سخنانی مطرح کرد که در پی می آید: 

معرفت مراتب دارد. در بین اصحاب خود امیرالمؤمنین هم، ابن عباس یک شاگرد بود، کمیل یک شاگرد بود، عمّار یاسر یک شاگرد بود و میثم تمّار هم یک شاگرد. یا رسول خدا در بین اصحابشان آیا با همه یکسان برخورد می کردند؟ همه شان را می شناختند و به اندازه ی ظرفیتشان با آنها حرف می زدند. شتربانی به امام صادق سلام الله علیه می گوید که یک نصیحتی بکنید. حضرت می فرماید: «عَلَیْکَ بِالصِّدْقِ الْحَدیثِ»؛ وقتی حرف می زنی راست بگو. خوب این حرف بزرگی است، ولی ساده است. اما وقتی یک عالم بزرگی می رود پیش امام صادق علیه السلام. دیگر حضرت آن نصیحت را نمی گوید و لحنش عوض می شود. 

خلاصه شناخت مراتب دارد. «اللّهم عرّفنی حجّتک» یعنی ما اجمالاً بدانیم حضرت هادی علیه السلام امام است و معصوم است و متصل به غیب. این معرفت اجمالی است اما درباره ی معرفت ابعاد شخصیتی ایشان، من بارها به دوستان گفته ام که ما حتی شاگردان این ها را نمی توانیم بشناسیم. 

حضرت امام صادق علیه السلام می فرمایند: «لا یُقْبَلُ اللهُ عَمَلاً الاّ بِالمَعرِفَة»؛ خدا عملی را نمی پذیرد مگر با معرفت. بعد می فرمایند: «و لا معرفةٌ الاّ بِالعَمَلِ»؛ معرفتی حاصل نمی شود مگر با عمل. اگر سطحی نگاه کنیم، دور لازم است: من چه کار کنم که بامعرفت شوم؟ عمل کنم. حال چه کار کنم که عملم مؤثر شود؟ معرفت داشته باشم. باز چه کار کنم که معرفت داشته باشم؟ عمل کنم. 

اما این دور چگونه شکسته می شود؟ این طور شکسته می شود که مقصود از معرفت، یک معرفت اجمالی است و نه معرفت تفصیلی. این جا حضرت مقصودش معرفت اجمالی است. خدا این سرمایه ی اولیه را به ما داده است. خدا به ما عقل و هوش داده و انبیاء و ائمه را فرستاده است. در نماز چه می گوییم؟ «إیّاک نَعبُدُ». این یک دریا حرف است که تو پیامبر فرستادی و گفتی نماز بخوانیم، اما بلافاصله پشت سرش می گوید: «إیّاک نَستَعینُ». یک بهانه دست خدا بدهید، بقیه اش را مرحمت می کند. 

بنابراین فقط با عمل و با تطهیر باطن و تطهیر نفس است و غیر از این هم راهی نیست. هرچه هم عمل به وظیفه کنیم، این معرفت بیشتر می شود. این را عرفای اهل دانش مثال زده اند که اگر یک فانوس دستمان بگیریم، این فانوس بیست متر جلوی ما را روشن می کند. وقتی این بیست متر را می رویم، بیست متر دیگر روشن می شود. یعنی عمل است و نور و نور است و عمل. 

•    نهضت علمی تماشایی امام هادی علیه السلام 

نهضت علمی که حضرت امام هادی علیه السلام با وجود آن فشار و اختناق دشمنان ایجاد کردند، خیلی تماشایی است. مخصوصاً در بین خلفا، متوکل -که خدا او را از رحمتش دور کند- خیلی حضرت را مورد آزار و اذیت قرار داد. به قول یکی از محققین، حضرت تقریباً ۱۷۸ نفر اصحاب و شاگرد داشتند. شما اگر به فهرست شیخ طوسی، به فهرست ابن ندیم، به فهرست رجال نجاشی نگاه کنید، هرکدام برای خودشان یک رجلی بودند. بعضی از ایشان مؤلفات بسیاری داشتند. آدم در این عمر کم، در این فشار، این نهضت را ایجاد بکند و این همه شاگرد تربیت کند، یک معجزه است.

یکی از شاگردان و اصحاب برجسته ی حضرت هادی علیه السلام آقا و مولای ما حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام و الصلاة است. حضرت عبدالعظیم -که الحمدالله قبر نورانی او در نزدیکی ما است و خدا توفیق زیارتش را عنایت کند- از شاگردان و اصحاب برجسته یا برجسته ترین شاگرد حضرت هادی علیه السلام بوده است. یک نفر می گوید از حضرت امام هادی سلام الله علیه سؤالاتی داشتم و حضرت قریب به این مضامین فرمود: تو که اهل ری هستی، از عبدالعظیم بپرس. خیلی حرف بزرگی است که یک امام معصوم مردم را برای حل مشکل به یک نفر ارجاع دهد. 

•    با این بی گذشتی ها برکت از زندگی می رود 

مسعودی نقل می کند که یک نفر سعایت امام هادی علیه السلام را کرده بود که آقا چنین است و چنان است و اسلحه در منزلش است و به ایشان مراجعه می شود. خیلی حرف ها زده بود. تا این که دربار عباسی حضرت را اجباراً به سامرّا می خواند. حضرت وقتی روی اسب می نشینند، این ملعون می گوید که نمی دانم حضرت هادی می دانی که تمام این کارها را من کردم؟ تمام این سعایت ها را من کردم و من کار تو را به این جا رسانده ام که الان تو را از مدینه ی جدّت می برند. بعد هم قریب به این مضمون به امام هادی می گوید که اگر به کسی در سامرّا و به خلفا بگویی من تمام مزارع دوستانت را آتش می زنم، نخل ها را آتش می زنم، چشمه ها را کور می کنم. حضرت هادی با یک متانتی می فرمایند که من دیشب شکایت تو را به بزرگی کردم که پس از او کسی را لایق نمی دانم که شکایت کسی را به پیش او ببرم. می گوید به کی گفتی؟ حضرت می گوید به خدا. آن شخص لرزید و گفت که آقا من را عفو کن! حالا جالب است که اگر می گفت من پشیمان شدم و می روم حرفم را پس می گیرم یا می گویم من دروغ گفتم، نشانه ی توبه بود، اما هیچ کدام از این کارها نشد و به قول معروف آب از آب تکان نخورد. فرمود: «عفَوْتُ عَنکَ»؛ عفوت کردم. 

بسیار عجیب است که آدم شخصی را که تمام ظلم را درباره اش مرتکب شده است، در یک کلمه عفوش کند. ما در سیره ی ائمه از این عفوها داریم که اصلاً اگر جمع شود، کتابی می شود که چگونه دشمنانشان را عفو می کردند. 

ببینید یکی از چیزهایی که در جامعه کم شده، حتی در خانواده ها کم شده، همین مسئله ی گذشت است. آیت الله بهاء الدینی قدّس سرّه سخنی داشتند که مفادش این بود که: با این صفت ها با این بی گذشتی ها برکات از زندگی می رود. اگر برخی می بینند برکت در زندگیشان نیست، خدا می داند برمی گردد به سوء خُلق. برمی گردد به آن کینه های باطنی. سوء خُلق را باید دوا کنیم. 

•  خواستند شیعه تکانی بخورد

«زیارت جامعه کبیره» کلمات عجیبی است. بدون اغراق به شما عرض بکنم که تمام کلماتی که ما در متون در مورد امام شناسی داریم، لااقل می توانیم بگوییم که این زیارت مکمل آنها است. اگر این زیارت نباشد، واقعاً خیلی از مقامات ائمه را ما متوجه نمی شویم. زیارت جامعه ی کبیره کلماتی دارد که بنده به آنها واقف نیستم و فقط نقل قول می کنم. خدا کند که همه ی ما محرم این حرف ها بشویم. این ها کلماتشان مثل قرآن است. در قرآن می گوید: «لا یَمَسُّهُ الاّ المُطَهَّرُونَ». باید طهارت باطنی باشد تا آدم این کلمات را متوجه شود. می خواهم این طور بگویم که اگر بعضی از فرازهای جامعه ی کبیره را کسی بفهمد، ممکن است وجودش منشأ خوارق عادات بشود. «أنتُم الصِّراطُ الأقْوَم و السّبیل الأعْظم و شُهَداءُ دارِ الْفَناءِ و شُفَعاءُ دارِ الْبَقاءِ و الرّحْمَةِ الْمَوصُولَة» این جا رحمت موصوله را اگر کسی بفهمد، دیگر اصلاً همه چیز حل می شود. 

ائمه نتوانستند همه چیز را بگویند. هر وقت می بینید یک کسی دشمنی می کند، این دشمنی به جهل و عدم شناخت و شناخت ناقص او برمی گردد. اگر آدم این ها را بشناسد، نمی تواند دشمنی کند. شما ملاحظه بفرمایید که ائمه حتی بین دوستانشان هم تقیه کردند و بعضی چیزها را نگفتند. حضرت سجاد سلام الله علیه می فرماید که اگر من بعضی چیزها را به این مردم بگویم، من را به بت پرستی متهم می کنند. در زیارت جامعه ی کبیره هم خیلی چیزها را در یک قالب هایی گفته اند که به دست اهلش برسد. اگر هیچ چیز نمی گفتند، ما خیلی محروم می شدیم. بنابراین باید یک چیزهایی را بگویند ولو سربسته که به دست اهلش برسد. یک استادی داشتم که می فرمودند: «پرده از جمال ائمه برداشته نشد؛ مخصوصاً از حضرت جواد، حضرت هادی و حضرت عسکری علیهم السلام». فلسفه ی زیارت جامعه به این دلیل بود که لازم بود شیعه تکانی بخورد. شوخی نیست که: «خَلَقَکُم اللهُ أنواراً فَجَعَلَکُم بِعَرْشِهِ مُحدِقینَ». 

•  این زیارت را برای فهمیدن بخوانید 

ما عادت کرده ایم همه چیز را برای ثوابش انجام دهیم. استادی داشتم که می گفت: شما برای فهمیدن بخوانید، ثواب به پای خودش می آید. این بد شده که ما این جور بارآمده ایم. یعنی الان می خواهیم عمره برویم، اولین چیزی که در ذهن خطور می کند ثواب است. اعتکاف می رویم اولین چیزی که خطور می کند ثواب است. اعتکاف فلسفه اش چیست؟ اعتکاف از عَکَفَ مشتق است، عُکوف یعنی یک جا ایستادن. اعتکاف رمزش این است که شما همیشه پیش خدا بمانید. حج هم رمزش همین است. عمره رمزش دور خدا چرخیدن است، اما ما همه را برای ثوابش انجام می دهیم. آن استادم می گفت: اگر آدم در تابستان برای خنک شدن وضو بگیرد وضویش باطل است، اما اگر برای خدا وضو بگیرد هم خنک می شود و هم عملش صحیح است. ثواب ما را بیچاره کرده است. 

زیارت جامعه را برای فهمیدن بخوانید. این جمله ها عرشی است. اصلاً ببینید «و الرحمة الموصولة» یعنی چه؟ از خدا بخواهید که خدایا! با طهارت باطنی به من بفهمان. برای همین هم هست که علما به شرح زیارت جامعه ی کبیره اهتمام ورزیده اند. من دوست داشتم مرحوم امام راحل یک شرح می نوشتند به زیارت جامعه. زیارت جامعه را علما شرح کرده اند. مرحوم مجلسی اول شرح کرده است، پدر علامه ی مجلسی که امامی که باج به فلک نمی داد، در حق او می فرماید: شیخ ارباب معرفت؛ مولانا محمد تقی مجلسی. 

شرح دیگری که خیلی ممتاز است، برای آقاسید حسین همدانی درودآبادی است که «الشموس الطالعة فی شرح زیارت الجامعة» نام دارد. ایشان همشاگردی میرزا جوادآقا ملکی تبریزی و از شاگردان ملا حسینقلی بوده است. البته شرح ایشان بسیار مشکل است و اگر کسی عرفان نظری نخوانده باشد، از همه جای این شرح بهره مند نمی شود. 

شرح دیگر «الأنوار اللّامِعَة» برای مرحوم سید عبدالله شُبّر نجفی است که آن هم شرح خوبی است. این کتاب اگر دم دست باشد، برخی از مشکلات را حل می کند. 

یک کتاب دیگری که در شرح زیارت جامعه ی کبیره از معاصران نوشته شده است، کتاب «ادب فنای مقربان» است از حضرت آیت الله جوادی آملی که امیدواریم ایشان این شرح را به پایان برسانند

مولف : آیت الله استاد عبدالله فاطمی نیا

ناشر : انتشارات پیام علمدار