کتاب شرح چهل حدیث اربعین حدیث امام خمینی

امام خمینی(س) این کتاب را در شرح و بیان چهل حدیث از احادیث موروث از معصومان نگاشته اند. این کتاب، در اصل تقریرات امام خمینی(س) بوده است که مضامین آن را در مدرسه فیضیه و ملاصادق در قم، برای شاگردان خود ایراد فرموده بودند، سپس تصمیم گرفتند کتابی در همین زمینه هم تألیف کنند و این کتاب را در 1385 ه.ق. به پایان آوردند. 

 سی و سه حدیث از احادیث این دفتر مربوط به اخلاقیات و مهلکات و منجیات و 7 حدیث آخر در باب اعتقادات و معارف است. روش حضرت امام(س) در توضیح احادیث چنین است که ابتدا حدیث را نقل کرده اند، سپس آن را به فارسی ترجمه کرده اند. آنگاه کلمات اصلی حدیث و گاه غالب تعبیرات و کلمات آن را شرح و معنا کرده اند و در معنای حدیث متعرض نکته ای که در شرح حدیث سودمند است شده اند و پس از فراغت از شرح تعبیرات و اصطلاحات و تمهیدات لازم، به شرح متن پرداخته و طی چند «فصل» شرح حدیث را به پایان برده اند.

چنانکه بیان شد، 33 حدیث اول کتاب چهل حدیث مربوط به مسائل اخلاقی است. در این قسمت وجهه همت مصنف بزرگوار کتاب این است که تمویهات نفس را آشکار کنند و مفاسد هر یک از ذمایم اخلاقی همچون کبر، ریا، غضب و حسد را شرح دهند و در خلال مطالب مواضعی درج کنند که در بازداشت نفس از معصیت سودمند باشد. در هر باب آیاتی از کلام آسمانی استشهاد کرده اند و گهگاه از سخنان ارباب ضمایر پاک نیز استفاده جسته اند.

7 حدیث آخر این کتاب در شرح مطالبی است که از سنگین ترین و در عین حال عالی ترین و نفیس ترین مطالب و مباحث عرفانی محسوب می شود. مباحثی از قبیل جبر و تفویض عرفانی، بحث ذات و اسماء و صفات حق تعالی، شناخت باری و آفرینش آدم بر صورت او و مانند آن. امام خمینی(س) این احادیث را که همه بنیه و جنبه عرفانی دارند و هریک از مستندات محکم عارفان است، به مذاق عرفان تفسیر کرده اند. اما در جای خود متذکر شده اند که اینها معارفی است که اصحاب حال و ارباب علوم افاضی، با معیاری که همان ضمیر صافی برخوردار از فیض هدایت ایشان است، به دست داده اند. حضرت امام خمینی(س) در عرفان نظری ممحض بوده اند و در شرح این احادیث به طرح مباحث نفیس عرفانی پرداخته اند، اما چنانکه فرموده اند همه جا توجه داشته اند که عقاید غیر مستفاد از شرع را در شرح خویش وارد نسازند و گاه به تناسب به ایرادات اهل قشور نیز پاسخ گفته اند.

کتاب چهل حدیث پس از پیروزی انقلاب اسلامی به چند صورت به چاپ رسید. امتیاز مهم این چاپ که توسط چاپ و نشر عروج وابسته به موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) انجام شده بر سایر چاپ ها، مقابله دقیق با دو استنساخ از کتاب چهل حدیث و اصلاح اغلاطی است که در چاپ های دیگر وجود دارد. همچنین ویرایش فنی مطابق آیین نامه و پاراگراف بندی صحیح و ترجمة عبارات و روایاتی که در متن ترجمه نشده است و اعراب گذاری همه عبارات عربی، از ویژگی های دیگر این چاپ است. علاوه بر آن فهارس مختلف برای کتاب تنظیم شده است و ارجاعات به مآخذ و منابع تا حد زیادی دقیق به عمل آمده است

چهل حدیث یکی دیگر از آثار ضمیر قیض پذیر عارف و عالم ربانی ، حضرت امام خمینی سلام الله علیه ، است . معظم له این کتاب را در شرح و بیان چهل حدیث از احادیث موروث از معصومان نگاشته اند. سنت اربعین نویسی از قدیم الایام در میان علمای دین معمول بوده است ، و حضرت امام نیز برای مسلوک داشتن سنت سلف بر عهده گرفته بودند که کتابی در این زمینه تصنیف کنند. مطاوی کتاب همه در تفحص از حقیقت اخباری از پیشوایان معصوم دین و سرشار از تذکرات اخلاقی و نکات عرفانی و حکمی است .

اربعین (چهل حدیث ) عنوان کتابهایی است که معمولا در بردارنده 40 حدیث است ؛ یا آنکه 40 باب است در حدیث . تاءلیف اربعینیات ظاهرا از قرن چهارم هچری معمول شده و در کتابهای عربی به کتب الاربعینیات معروف است . بنای اربعینیات حدیث مشهوری است که در طرق کثیر روایت شده ، و آن حدیث چنین است : من حفظ علی امتی اءربعین حدیثا فی اءمردینها، بعثه الله تعالی یوم القیامه فی زمره الفقهاء و العلماء. کسانی همچون ابوبکر کلاباذی (وفات 380) و ابو عبدالرحمن سلمی و ابو نعیم اصفهانی و شیخ بهایی ، و غیر ایشان در این باب تاءلیف کرده اند، و هر یک اربعین خود را به قصدی پرداخته اند، مثلا یکی احادیث مربوط به توحید، و یکی احادیث درباره زهد و نسک و مواعظ، و دیگری احادیث در باب عبادات را جمع کرده ؛ مانند اربعین حاوی 40 حدیث از طریق اهل بیت نبوت از شیخ بهایی ،که ابن خاتون ، از علمای شیعه و از شاکردان شیخ ، بر آن شرح نوشته است . اربعین مجلسی دوم ، شرحی مفصل به عربی بر 40 حدیث که تقریرات درسی مجلسی است . یا کتاب الاربعین از شهید اول که مشتمل است بر 40 حدیث ، بدون شرح و توضیح ، و بیشتر احادیث آن در باب عبادات است . یا اربعین نورالدین عبدالرحمن جامی که حاوی 40 حدیث و ترجمه منظوم آنهاست .

کتاب حاضر در اصل تقریرات امام خمینی ، قدس الله روحه ، بوده است که مضامین آن رادر مدرسه فیضیه و ملا صادق در قم برای شاگردان خود ایراد فرموده بودند؛ سپس تصمیم گرفتند کتابی در همین زمینه تاءلیف کنند، و این کتاب را در 1358 ه ق . به پایان آوردند.

33 حدیث از احادیث این دفتر مربوط به اخلاقیات و مهلکات و منجیات ، و 7 حدیث آخر در باب اعتقادات و معارف است .روش معظم له در توضیح احادیث چنین است که ابتدا حدیث را نقل می کنند؛ سپس آن را به فارسی ترجمه می کنند؛ و آن گاه کلمات اصلی حدیث ، و گاه غالب تعبیرات و کلمات آن ، را شرح و معنا می کنند، و در معنای حدیث متعرض نکته ای که در شرح حدیث سودمند است می شوند؛ و پس از فراغ از شرح تعبیرات و اصطلاحات و تمهیدات لازم ، به شرح متن می پردازند، و طی چند فصل شرح حدیث را به پایان می برند.

همان طور که در بالا یاد شد، 33 حدیث اول مربوط به مسائل اخلاقی است . دراین قسمت وجهه همت مصنف بزرکوار کتاب این است که تمویهات نفس را آشکار کنند و مفاسد هر یک از ذمایم اخلاقی همچون کبر، ریا، غضب و حسد، را شرح دهند و در خلال مطالب مواعظی درج کنند که در بازداشت نفس از معصیت سودمند قرار گیرد. در هر باب آیاتی از کلام آسمانی استشهاد کرده اند و گهگاه از سخنان ارباب ضمایر پاک نیز استفادت جسته اند که در بین آنان در درجه اول معلم روحانی و ارجمند خود ایشان،مرحوم شاه آبادی ، است که در زمان تاءلیف این کتاب در قید حیات بوده اند.

چنانکه گفته شد، آنچه در شرح این روایات مطمح و مطرح نظر معظم له بوده بیدار ساختن خواننده و تنبه دادن به اوست که از مباشرت لذات دست بردارد و مباشر اعمال صالح گردد، و با طی طریق سلوک خود را از صفات بد و ناپسند مبرا سازد، تا به فیض هدایت نایل گردد و با ایمان درست و عمل پاکیزه خدای خویش را ملاقات کند. مصنف بزرگوار که معلم بزرگ اخلاق بوده اند در این ابواب بیاناتی عالی و قوی و مؤ ثر دارند که در شدت تاءثیر و نفوذ در قلب می توان گفت که در وقت تحریر مطالب سر ایشان از عالم قدس فایض بوده است .

7 حدیث آخر کتاب در شرح مطالبی است که از سنگینترین و در عین حال عالیترین و نفیسترین مطالب و مباحث عرفانی محسوب است . مباحثی از قبیل جبر و تفویض عرفانی ، بحث ذات و و اسماء و صفات حق تعالی ، شناخت باری و آفرینش آدم برصورت او، و مانند آن . این احادیث را که همه بنیه و جنبه عرفانی دارند و هر یک از مستندات محکم عارفان است طبعا معظم له به مذاق عرفان تفسیر کرده اند؛ اما در جای خود متذکر شده اند که حمل این روایات و آیات بر معانی عرفانی به سائقه ذوق شخصی نبوده و بر طبق اهوای کسان تفسیر نکرده اند؛ بلکه اینها معارفی است که اصحاب حال و ارباب علوم افاضی ، با معیاری که همان ضمیر صافی بر خوردار از فیض هدایت ایشان است ، به دست داده اند. و در عین حال کلام الهی را منزه از کنه یابی دانسته اند و علم آن را مخصوص انبیا و ائمه شمرده اند. حضرت امام خمینی در عرفان نظری محض بوده اند و در شرح این احادیث به طرح مباحث نفیس عرفانی برداخته اند، اما جنانکه فرموده اند همه جا توجه داشته اند که عقاید غیر مستفاد از شرع را در شرح خویش وارد نسازند و بر وفق منهج مستقیم شرع گام بردارند، و گاه به تناسب به ایرادات اهل قشور نیز پاسخ گفته اند.

اهل عرفان و نظر پایه عالی و مایه ارجمند این کتاب را می شناسند. برای آنان این کتاب نیاز به معرفی ندارد. برای غیر آنان نیز مقالاتی معجل عهده دار باز نمودن همه نفایس این اثر نتواند بود.

کتاب چهل حدیث پیش از این (و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ) به چند صورت به چاپ رسید. یک بار 4 حدیث از آن همراه با شرح در انتشارات اطلاعات چاپ شد. سپس انتشارات طه (در قزوین ) آن را منتشر ساخت . و مرکز نشر فرهنگی رجا نیز آن را بار دیگر به چاب رساند. امتیاز مهم چاپ حاضر بر سایر چاپها مقابله دقیق با دو نسخه موجود(1) و اصلاح اغلاطی است که در چاپهای دیگر وجود دارد؛ به اضافه ویرایش فنی مطابق آیین و پاراگراف بندی صحیح ، و ترجمه عبارات و روایاتی که در متن ترجمه نشده است ، و اعراب گذاری همه عبارات عربی . همچنین فهارس مختلف که برای کتاب تنظیم شده و ارجاعات به مآخذ و منابع که همچون دو کتاب دیگر چاپ مؤ سسه تنظیم و نشر آتار امام (سر الصلوه و آداب الصلوه ) تا حد مقدور دقیق به عمل آمده است .

مولف : حضرت امام خمینی ( ره) 

ناشر : موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)