نهج‌البلاغه گزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه علی ابن ابیطالب است که توسط سید رضی در قرن چ هارم هجری قمری براساس ذوق ادبی خویش از نامه‌ها و خطبه های علی فراهم آورده است. از جمله شاخصه‌های این کتاب، ترجمه‌های متعدد آن است.
ابوالحسن محمد بن الحسین بن موسی، معروف به سید رضی و شریف رضی، از شاعران و فقیهان قرن چهارم، شیعه و گردآورنده نهج‌البلاغه است. او نهج البلاغه را حدوداً چهارصد سال پس از زندگی علی بن ابی طالب گردآوری و تدوین کرده است.
در سال ۳۵۹ در شهر بغداد به دنیا آمد. پدر و مادر سید رضی هر دو از سادات علوی و از نوادگان حسین بن علی بودند. نسب وی از جانب پدر با پنج واسطه به موسی کاظم، امام هفتم شیعیان، می‌رسد. از این رو گاهی شریف رضی را «رضوی» می‌خوانند؛ و از طرف مادر نسب وی با شش رابطه به علی بن حسین، امام چهارم شیعیان، می‌رسد. شیخ مفید کتاب «کتاب النساء» را برای مادر سید رضی نوشته و در مقدمه کتاب از او به بانویی محترم و فاطمه یاد کرده‌است.
سخنان امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب در این کتاب بر در سه باب آمده‌است:
باب اول: خطبه‌ها و اوامر
باب دوم: نامه‌ها و رسائل و وصایا
باب سوم: کلمات قصار، حکمت آمیز و مواعظ
مآخذ و مدارک نهج‌البلاغه :
نخستین گردآورنده کلمات قصار علی ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ صاحب (بیان و تبیین) درگذشتهً ۲۵۵ ه. ق می‌باشد. وی صد کلمه از کلمات قصار امیرالمؤمنین را انتخاب کرده و آن را (مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب) نامیده است.
تاریخ‌نگاران و حدیث‌دانان دیگری نیز به گردآوری سخنان و اندرزهای علی اقدام کردهاند، برای نمونه قاضی محمد بن سلامه معروف به قضاعی درگذشتهً ۴۰۵ هجری مجموعه‌ای از سخنان امیرالمؤمنین علی را به نام «دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم» گردآوری کرده‌است. ترجمه این کتاب به زبان فارسی نیز به نام «قانون» چاپ شده‌است.بسیاری از خطب و نامه‌های نهج‌البلاغه پیش از آن در کتاب «الغارات» تالیف ابواسحاق ثقفی کوفی، از دانشمندان قرن سوم (متوفی ۲۸۳ هجری قمری) آمده‌است.همچنین بخش بزرگی از خطبه‌های توحیدی نهج‌البلاغه در کتابهایی که یک قرن پیش از نهج‌البلاغه تالیف شده، نظیر کتاب «الکافی» شیخ کلینی و «کتاب التوحید» شیخ صدوق آمده‌است.
علی بن حسین مسعودی مورخ بزرگ که تقریباً صد سال پیش از سید رضی می‌زیسته‌است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) در جلد دوم کتاب معروف خود «مروج الذهب» می‌نویسد: «آنچه مردم از خطابه‌های علی در مقامات و حوادث مختلف حفظ کردهاند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می‌شود. علی آن خطابه‌ها را بالبداهه و بدون یادداشت و پیشنویس بیان و انشا می‌کرد و مردم هم الفاظ آن را می‌گرفتند و عملاً نیز از آن بهره‌مند می‌شدند.» گواهی دانشمند متتبعی مانند مسعودی می‌رساند که خطابه‌های علی فراوان بوده‌است که سید رضی از این میان در نهج‌البلاغه تنها ۲۳۹ خطبه را نقل کرده، که جنبه ادبی قویتری را به انتخاب و تشخیص او داشته‌است.
کتاب‌های تحقیقی بسیار کاملی در مورد اسناد و مدارک نهج‌البلاغه انتشار یافته که از جمله مهمترین آنها سه کتاب «روات و محدثین نهج‌البلاغه» تالیف محمد دشتی و همکاران، «استناد نهج‌البلاغه» تالیف امتیاز علی خان عرشی و ترجمه آیت‌الله‌زاده شیرازی و «مصادر نهج‌البلاغه» تألیف سید عبدالزهرا حسینی است.
تمجید از نهج‌البلاغه :
بسیاری از ادیبان برزگ عرب از جمله عبدالحمید کاتب (قرن دوم)، جاحظ (قرن سوم)، قدامة بن جعفر (قرن چهارم)، ابن ابی الحدید (قرن ششم) و خلیل بن احمد فراهیدی (قرن هشتم) فصاحت نهج‌البلاغه را ستوده‌اند. از جمله جاحظ در کتاب خود البیان والتبیین —که به گفتهٔ ابن خلدون یکی از ارکان چهارگانه ادب محسوب می‌شود با نقل یکی از سخنان علی می‌گوید «اگر فقط همین عبارت به دست ما رسیده بود کفایت می‌کرد و برای دلالت داشتن بر فصاحت و بلاغت در عالی‌ترین مرتبه جای می‌گرفت و با وجود آن برای پی بردن به ارزش بلاغی سخنان علی به دیگر سخنانش نیاز نداشتیم.
علی الجندی رئیس دانشکده علوم در دانشگاه قاهره در مقدمه کتاب «علی بن ابی طالب، شعره و حکمه» درباره نثر نهج‌البلاغه می‌گوید:
نوعی خاص از آهنگ موسیقی که بر اعماق احساسات پنجه می‌افکند در این سخنان هست، از نظر سجع، چنان منظوم است که می‌توان آنرا «شعر منثور» نامید.
جرج جرداق مسیحی در مورد نهج البلاغه چندین کتاب نوشته و گفته: «بعد از امام علی(ع) کسی را سزاوار نویسندگی ندیدم به همین دلیل جز ایشان در مورد کسی ننوشتم.»
شیخ محمد عبده از مفتیان پیشین مصر از جمله کسانی بود که به شرح و تبلیغ نهج البلاغه در میان جوانان مصری پرداخت. وی در مقدمه شرح خود گفته است: «در همهٔ مردم عرب زبان یک نفر نیست مگر آنکه معتقد است سخن علی بعد از قرآن و کلام نبوی شریف‌ترین و بلیغ‌ترین و پرمعنی‌ترین و جامع‌ترین سخنان است.»
حسین لنکرانی می‌گوید: در اوایل دوره رضاخان روزی بر میرزا یحیی دولت‌آبادی وارد شدم. کتاب شریف نهج البلاغه را در برابر خود گشوده بود و دو زانو روی آن خم شده و مطالعه می‌کرد. من که رسیدم سر برداشت و زمانی که به من نگریست دیدم چشمانش از گریه سرخ و اشکبار است. با حالت تاثری گفت: نجاست من بر میرزا علی محمد باب شرف دارد. اگر دین و معارف آن همین است که این کتاب می‌گوید، پس او چه می‌گوید؟ این سخنان بلند نهج البلاغه کجا و لاطائلات باب کجا؟ وی رهبران بابی را جمع و آنان را به بازگشت به تشیع امر کرد. بدین ترتیب بابی گری در ایران پایان یافت.
گزیده ای از خطبه‌ها:
خطبه ۱: خطبه در ابتدای آفرینش آسمان و زمین و آدم
خطبه ۲: خطبه پس از بازگشت از صفّین
خطبه ۳: خطبه معروف به شِقشِقیّه
خطبه ۴: خطبه بعد از کشته شدن طلحه و زبیر
خطبه ۵: خطبه بعد از وفات پیامبر (صلی الله علیه وآله) در خطاب به عباس و ابوسفیان
خطبه ۶: خطبه هنگامی که از او خواستند طلحه و زبیر را دنبال نکند
خطبه ۷: خطبه مریدان شیطان را مذمت می‌نماید
خطبه ۸: خطبه برای برگرداندن زبیر به بیعت
خطبه ۹: خطبه در وصف خود و دشمنانش در جمل
خطبه ۱۰: خطبه در تحریک شیطان نسبت به اهل جمل و عواقب وخیم آن
خطبه ۱۱: خطبه وقتیکه در نبرد جمل پرچم را به‌دست فرزندش محمّد حنفیه داد
خطبه ۱۲: خطبه وقتی که در نبرد جمل پیروز شد
خطبه ۱۳: خطبه در نکوهش بصره و اهل آن پس از نبرد جمل
خطبه ۱۴: خطبه در همین موضوع (بصره و مردم آن)
خطبه ۱۵: خطبه در رابطه با برگرداندن املاک بیت‌المال
خطبه ۱۶: خطبه هنگامیکه در مدینه با او بیعت شد
خطبه ۱۷: خطبه درباره کسیکه در میان مردم عهده‌دار منصب قضاوت شود
خطبه ۱۸: خطبه در نکوهش اختلاف علما در فتاوی
خطبه ۱۹: خطبه به اشعث بن قیس
خطبه ۲۰: خطبه در بیداری از غفلت و توجه به حضرت حق
خطبه ۲۱: خطبه در توجه به قیامت
خطبه ۲۲: خطبه هنگامیکه خبر بیعت‌شکنان جمل به حضرتش رسید
خطبه ۲۳: خطبه در دلداری به تهیدستان و تأدیب ثروتمندان
خطبه ۲۴: خطبه در جنگ با مخالفان
خطبه ۲۵: خطبه وقتی به او خبر رسید که ارتش معاویه به شهرها دست‌اندازی کردهاند
خطبه ۲۶: خطبه در وصف حال مردم جاهلی و دوران سکوت خود
خطبه ۲۷: خطبه در نکوهش اصحاب از نرفتن به جهاد
خطبه ۲۸: خطبه در بی‌وفایی دنیا و توجه به آخرت
خطبه ۲۹: خطبه پس از برنامه حکمین و تاخت و تاز ضحّاک بن قیس
خطبه ۳۰: خطبه درباره قتل عثمان
خطبه ۳۱: خطبه قبل از جنگ جمل
خطبه ۳۲: خطبه در نکوهش زمان خود
خطبه ۳۳: خطبه به هنگام خروجش برای جنگ با اهل بصره
خطبه ۳۴: خطبه در تحریک مردم برای جنگ با شامیان
خطبه ۳۵: خطبه بعد از جریان حکمیت
خطبه ۳۶: خطبه در ترساندن اهل نهروان
خطبه ۳۷: خطبه در ذکر فضائل خود
خطبه ۳۸: خطبه در تعریف شبهه
خطبه ۳۹: خطبه در نکوهش یاران، و دعوت به جهاد
خطبه ۴۰: خطبه زمانی که شنید خوارج نهروان می‌گویند: لا حُکْمُ اِلاّ لِلّه
خطبه ۴۱: خطبه در تحذیر از مکر و حیله
خطبه ۴۲: خطبه در نکوهش آرزوی دراز و پیروزی از هوای نفس
خطبه ۴۳: خطبه پس از آنکه جریر بن عبداللّه بَجَلی را برای بیعت گرفتن از معاویه فرستاد
خطبه ۴۴: خطبه وقتی که مصلقه بن هُبَیره شیبانی به سوی معاویه فرار کرد
خطبه ۴۵: خطبه در روز فطر در نکوهش دنیا
خطبه ۴۶: خطبه وقتی که برای حرکت به شام تصمیم گرفت
خطبه ۴۷: خطبه درباره کوفه
خطبه ۴۸: خطبه زمان رفتن به سوی شام
خطبه ۴۹: خطبه در توحید الهی
خطبه ۵۰: خطبه در بیان فتنه
خطبه ۵۱: خطبه زمانی که ارتش معاویه در جنگ صفین آب را بر یاران آن حضرت بست
خطبه ۵۲: خطبه در بی‌وفایی دنیا
خطبه ۵۳: خطبه در مسئله بیعت
خطبه ۵۴: خطبه وقتیکه به نظر یارانش در اجازه برای آغاز جنگ صفّین تأخیر نمود
خطبه ۵۵: خطبه در مقایسه یاران پیامبر با یاران خود
خطبه ۵۶: خطبه در وصف معاویه
خطبه ۵۷: خطبه در خطاب به خوارج نهروان
خطبه ۵۸: خطبه زمانی که عزم بر جنگ خوارج داشت
خطبه ۵۹: خطبه وقتی که خوارج به قتل رسیدند
خطبه ۶۰: خطبه درباره خوارج
خطبه ۶۱: خطبه زمانی که او را از ترور ترساندند
خطبه ۶۲: خطبه در نکوهش دنیا
خطبه ۶۳: خطبه در تشویق به عمل صالح
خطبه ۶۴: خطبه در توحید الهی
خطبه ۶۵: خطبه در آداب جنگ
خطبه ۶۶: خطبه در حق انصار
گزیده ای از نامه‌ها :
نامه ۱, نامه‌ای از آن علی به مردم کوفه هنگام حرکتش از مدینه به بصره.
نامه ۲, نامه‌ای از آن علی پس از فتح بصره به مردم کوفه نوشته‌است.
نامه ۳, نامه‌ای از آن علی به قاضی اش شریح بن الحارث
نامه ۴, نامه‌ای از آن علی به یکی از فرماندهان سپاهش
نامه ۵, نامه‌ای از آن علی به اشعث بن قیس، عامل خود در آذربایجان نوشته‌است.
نامه ۶, نامه‌ای از آن علی به معاویه
نامه ۷: نامه‌ای دیگر از علی به معاویه
نامه ۸: نامه‌ای از علی به جریر بن عبد الله البجلی هنگامی که او را نزد معاویه فرستاده بود
نامه ۹: از نامه علی به معاویه
نامه ۱۰: از نامه علی به معاویه
نامه ۱۱: سفارشی از علی هنگامی که سپاهی بر سر دشمن می‌فرستاد
نامه ۱۲: سفارشی از علی به معقل بن قیس الریاحی فرمود، آنگاه که او را به سه هزار سپاهی بر مقدمه به شام می‌فرستاد
نامه ۱۳: از نامه علی به دو تن از امیران لشکرش
نامه ۱۴: سفارشی از علی به سپاهش پیش از دیدار با دشمن در صفین
نامه ۱۵: هنگامی که علی به عزم جنگ، با دشمن روبرو می‌شد چنین می‌فرمود
-230x250.jpeg "کتاب سلونی قبل ان تفقدونی تحریر نهج البلاغه جلد اول")
