کتاب نظام حقوق زن در اسلام

این مقالات در پاسخ به سلسله مقالاتى نگارش یافت که در آن‌ها پیشنهادهایى درباره تغییر قوانین مدنى مربوط به حقوق خانوادگى ارائه شده و مطالبى بر ضد نصوص مسلّم قرآن عرضه گردیده بود. استاد با پاسخ‌هاى متقن و مستدل خود به این پیشنهادها در واقع نظام حقوق زن را در مکتب متعالى اسلام طرح و تدوین نموده، مسائلى همچون خواستگارى، ازدواج موقت، زن و استقلال اقتصادى، اسلام و تجدد زندگى، مقام زن در قرآن و مسائل متنوع دیگرى را مورد بحث و تحقیق عالمانه قرار داده‌اند.

مقتضیات عصر ما ایجاب مى‌کند که بسیارى از مسائل مجددا مورد ارزیابى قرار گیرد و به ارزیابی‌هاى گذشته بسنده نشود. «نظام حقوق و تکالیف خانوادگى» از جمله این سلسله مسائل است. در این عصر، چنین فرض شده که مسئله اساسى در این زمینه «آزادى» زن و «تساوى حقوق» او با مرد است؛ همه مسائل دیگر فرع این دو مسئله است.

ولى اساسى‌ترین مسئله در مورد «نظام حقوق خانوادگى» و لااقل در ردیف مسائل اساسى این است که آیا نظام خانوادگى نظامى است مستقل از سایر نظامات اجتماعى، و منطق و معیار ویژه‌اى دارد جدا از منطق‌ها و معیارهایى که در سایر تأسیسات اجتماعى به کار مى‌رود یا هیچ‌گونه تفاوتى میان این واحد اجتماعى با سایر واحدها نیست؛ بر این واحد همان منطق و همان فلسفه و همان معیارها حاکم است که بر سایر واحدها و مؤسسات اجتماعى؟

در کتاب نظام حقوق زن در اسلام می‌خوانیم که ریشه این تردید، «دو جنسى» بودن دو رکن اصلى این واحد از یک طرف و توالى نسلى والدین و فرزندان از جانب دیگر است. دستگاه آفرینش، اعضاى این واحد را در وضع‌هاى «نامشابه» و ناهمسانى و با کیفیات و چگونگی‌هاى مختلفى قرار داده است. اجتماع خانوادگى اجتماعى است «طبیعى قراردادى» یعنى حد متوسطى است میان یک اجتماع غریزى (مانند اجتماع زنبور عسل و موریانه که همه حدود و حقوق و مقررات از جانب طبیعت معین شده و امکان سرپیچى نیست) و یک اجتماع قراردادى (مانند اجتماع مدنى انسان‌ها که کمتر جنبه طبیعى و غریزى دارد.

در مورد حقوق زن در اجتماع نیز طبعا چنین تردید و پرسشى هست که آیا حقوق طبیعى و انسانى زن و مرد همانند و متشابه است یا ناهمانند و نامتشابه؟ یعنى آیا خلقت و طبیعت که یک سلسله حقوق به انسان‌ها ارزانى داشته است، آن حقوق را دو جنسى آفریده است یا یک‌ جنسى؟ آیا «ذکوریت» و «انوثیت» در حقوق و تکالیف اجتماعى راه یافته است یا از نظر طبیعت و در منطق تکوین و آفرینش، حقوق یک‌ جنسى است؟

اصل اساسى مورد توجه این گروه این نکته بود که انسان بالفطره و به فرمان خلقت و طبیعت، واجد یک سلسله حقوق و آزادی‌هاست. این حقوق و آزادی‌ها را هیچ فرد یا گروه به هیچ عنوان و با هیچ نام نمى‌توانند از فرد یا قومى سلب کنند؛ حتى خود صاحب حق نیز نمى‌تواند به میل و اراده خود، آن‌ها را به غیر منتقل نماید و خود را از این‌ها عریان و منسلخ سازد؛ و همه مردم اعم از حاکم و محکوم، سفید و سیاه، ثروتمند و مستمند در این حقوق و آزادی‌ها با یکدیگر «متساوى» و برابرند.

مولف : استاد شهید مرتضی مطهری