کتاب کلام عرفان حکمت عملی کلیات علوم اسلامی جلد دوم

کتاب کلیات علوم انسانی ۲ (کلام، عرفان، حکمت عملی) را استاد مرتضی مطهری براى جوانانى نوشت که نخستین قدم را در راه آشنایى با معارف اسلامى برداشته‌اند و سعى او همه این بود که در این سلسله، سادگى و اختصار را در عین صحت، اساس قرار دهد و راه را براى ورود آنان به فضاى روح‌پرور فرهنگ اسلامى باز کند.

این کتاب جلد دوم از مجموعه «کلیات علوم اسلامی» است که در اصل تقریرات درسهای استاد شهید برای دانشجویان سالهای اول و دوم دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بوده است و مشتمل بر سه بخش ِ کلام، عرفان و حکمت عملی می باشد.

بخش اول شامل هشت درس است.در درسهای اول و دوم به تاریخچه علم کلام و موضوع این علم پرداخته شده است. درسهای سوم تا هشتم به تبیین آراء و عقاید نحله های مختلف کلامی اعم از معتزله ، اشاعره و شیعه اختصاص یافته ونظریات آنها در باب مسائلی همچون توحید، عدل، اختیار ، آزادی انسان و ... به تفصیل بیان شده است.

بخش دوم شامل یازده درس می باشد. در درسهای اول ، دوم و سوم عرفان عملی ،عرفان نظری و مایه های عرفان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. در درسهای چهارم، پنجم و ششم تاریخچه مختصر عرفان و تصوف از صدر اسلام تا قرن دهم هجری که متضمن شرح احوال عرفای نامی این قرون است، تحلیل و بررسی شده است. درسهای هفتم ، هشتم ونهم مشتمل بر تبیین منازل و مقامات عرفانی است و درس دهم به تعریف اصطلاحاتی مانند حال، مقام ، قبض و بسط ، غیبت و حضور اختصاص یافته است.

بخش سوم کتاب حاوی هشت درس است. درس اول ودوم عهده دار تعریف حکمت نظری و عملی است. در درس سوم یکی از شعب حکمت عملی یعنی «اخلاق» مورد بحث واقع شده و معیار درستی و نادرستی در اخلاق ، ضمن طرح و نقد فلسفه ی تحلیل منطقی برتراند راسل (فیلسوف مشهور انگلیسی) معرفی و تبیین گردیده است. در درس چهارم تا هشتم نیز ، نظریات گوناگونی در باب اخلاق مورد توجه و ارزیابی گرفته است.

این کتاب، جزوه کوچکى از مجموعه اندیشه‌های استاد مرتضی مطهری است که حاصل تجربه طولانى‌اش در تحصیل و تدریس فلسفه اسلامى است. هدف این کتاب اینست که بتواند مقدمه و مدخلى باشد براى هموار ساختن راه ورود به مباحث اصلى و آشنایى با اصول فلسفه اسلامى.

کلیات علوم انسانی مجموعه اندیشه‌های از استاد مطهری‌ست که شامل 3 جلد است که جلد اول شامل دو بخش منطق و فلسفه، جلد دوم مشتمل بر سه بخش کلام، عرفان و حکمت عملى و جلد سوم در بردارنده دو بخش اصول فقه است. ویژگى مهم این سلسله مباحث این است که چون در اصل، تقریرات درس‌هاى استاد شهید مطهری براى دانشجویان سال‌هاى اول دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران بوده، با بیانى روان و شیوا و قابل فهم براى مبتدیان نگارش یافته و براى افرادى که با اصطلاحات پیچیده علوم اسلامى آشنایى ندارند، درک و فهم آنها از طریق دسته‌بندى مطالب و شرح اصطلاحات، بسیار آسان گردیده است.

از جمله مسائل جامعه ما، دورى نسل جوان از معارف اسلامى است، و آن که این مشکل را بهتر از همه حس کرده و بیتابانه در پى رفع آن است همین نسل جوان است. تنها کسانى مى‌توانند به این نیاز جامعه به درستى پاسخ گویند که از یک سو خود فرهنگ اسلامى را از سرچشمه‌هاى اصیل آن فراگرفته باشند و از سوى دیگر به زبان زمان خویش سخن بگویند و حال و هواى روزگار نسل جوان را درک کنند

استاد شهید آیت الله مطهرى در شمار معدود کسانى بود که از شرایط لازم براى آشنا ساختن نسل امروز با اسلام برخوردار بود. او نماینده راستین حوزه‌هاى علمیه در دانشگاه‌هاى امروز بود. چون زبان نسل جوان را مى‌دانست و مى‌فهمید، پیغام این نسل را مى‌شنید و به حوزه‌هاى علمیه مى‌برد. وى مشکل دورى نسل جوان از فرهنگ اسلامى را به خوبى و به‌هنگام شناخته و راه حل آن را نیز دریافته بود و بسیارى از آثار خود را دقیقا در جهت رفع این مشکل تالیف کرد.

«کلیات فلسفه اسلامى» را مى‌توان به طور کلى به سه بخش تقسیم کرد:

در بخش اول که شامل درس‌هاى اول و دوم است استاد به توضیحاتى کلى درباره فلسفه و فلسفه اسلامى پرداخته‌اند. در این بخش معناى فلسفه در فرهنگ اسلامى و فرهنگ غربى و تفاوت علم و فلسفه مورد بحث قرار گرفته و به شبهات مربوط به معنى متافیزیک و جدا شدن علوم از فلسفه اشاره شده است.

بخش دوم از درس سوم تا ششم گذارى است تحلیلى به تاریخ فلسفه و به طور کلى تفکر در فرهنگ اسلام. در این بخش، استاد نخست به اختصار روش‌هاى چهارگانه فلسفه مشاء و اشراق و نیز کلام و عرفان و تفاوت آنها را با یکدیگر شرح داده و سپس سیر طبیعى این چهار بینش و نزدیکى آنها را با یکدیگر و تبلور آنها را در حکمت متعالیه ترسیم کرده‌اند و آنگاه با تفصیل و توجه بیشترى معنى و اهمیت حکمت متعالیه ملاصدرا و کتاب گرانقدر اسفار اربعه را بیان کرده‌اند.

بخش سوم که از درس ششم آغاز مى‌گردد، با تقسیم‌بندى مسائل فلسفه شروع مى‌شود و به دنبال آن روشى اتخاذ مى‌شود که تا پایان جزوه ادامه مى‌یابد. مطابق این روش، استاد بدون آنکه بخواهند وارد مباحث دقیق و استدلالى فلسفى بشوند، صرفآ مفاهیم و اصطلاحات مهم فلسفه اسلامى را توضیح داده‌اند. در این بخش مفاهیمى از قبیل «وجود و ماهیت»، «عینى و ذهنى»، «حدوث و قدم»، «ثابت و متغیر»، «علت و معلول» و «وجوب و امکان و امتناع» مورد بحث قرار گرفته است.

در هر قسمت، استاد چنانکه شیوه همیشگى ایشان بود اشارات تاریخى را فروگذار نکرده و بدون اقامه براهین، نحوه برخورد فلاسفه مسلمان را با مفاهیم مورد نظر بیان کرده‌اند.

این جزوه، چنان که استاد نیز توجه داشتند، محتاج تجدید نظر و تکمیل بود. شرح و بحثى که درباره مفاهیم آمده، همه جا یکسان و یک اندازه نیست. در بعضى موارد نظیر بحث پیرامون تضاد و حرکت، پس از نخستین تقریر مطالبى افزوده‌اند که با اختصار سایر موارد هماهنگ نیست. مهم این است که این جزوه با همه فراز و فرودى که در آن است مانند بسیارى از آثار آن بزرگوار ابتکارى و راه‌گشاست.

اهمیت آن در این است که براى نخستین بار، خواننده‌اى که از فلسفه اسلامى هیچ نمى‌داند مى‌تواند بدون فروافتادن در دشواری‌هاى فنى و بحث‌هاى استدلالى طولانى، طعم این فلسفه را بچشد و با آن آشنا شود. شاید این نخستین بار باشد که یکى از استادان مسلم فلسفه اسلامى به طرح بحث‌هایى کلى و تاریخى و مقایسه‌اى درباره فلسفه اسلامى مى‌پردازد. مستشرقان و استادان غربى فلسفه اسلامى در این باب آثارى تالیف کرده‌اند، اما آنان فلسفه اسلامى را از مسیر و مجراى اصیل آن دریافت نکرده‌اند. این گونه توضیحات در میان استادان قدیم ما نیز معمول نبوده است.

استاد شهید آیت اللّه‌ مطهری در شمار معدود کسانی بود که از شرایط لازم برای آشنا ساختن نسل امروز با اسلام برخوردار بود. او نماینده راستین حوزه‌های علمیه در دانشگاههای امروز بود. چون زبان نسل جوان را می‌دانست و می‌فهمید، پیغام این نسل را می‌شنید و به حوزه‌های علمیه می‌برد. وی مشکل دوری نسل جوان از فرهنگ اسلامی را به خوبی و بهنگام شناخته و راه حل آن را نیز دریافته بود و بسیاری از آثار خود را دقیقا در جهت رفع این مشکل تألیف کرد. مجموعه کلیات علوم اسلامی که پس از شهادت آن استاد به چاپ می‌رسد از قبیل همین آثار است. این مجموعه را استاد برای جوانانی نوشت که نخستین قدم را در راه آشنایی با معارف اسلامی برداشته‌اند و سعی او همه این بود که در این سلسله، سادگی و اختصار را در عین صحت، اساس قرار دهد و راه را برای ورود آنان به فضای روح پرور فرهنگ اسلامی باز کند.

مولف : استاد شهید مرتضی مطهری