در سال 1377 ه. ق، یعنی بیش از پنجاه سال پیش که در مسجد مدرسه حجتیه قم، در حوزه درس تفسیری استاد علامه سید محمد حسین طباطبائی حضور می یافتم، گاهی در کنار برادر عزیز و ارجمند، حجة الاسلام و المسلمین حضرت آقای شیخ محمد جواد حجتی کرمانی می نشستم که اخوت و رفاقت ما نیز از همان زمان ها- نیم قرن پیش- آغاز و به یاری حق، چون الهی و معنوی بود، هم چنان ادامه و استمرار یافته است .
درباره این کتاب سید هادی خسروشاهی
در سال 1377 ه. ق، یعنی بیش از پنجاه سال پیش که در مسجد مدرسه حجتیه قم، در حوزه درس تفسیری استاد علامه سید محمد حسین طباطبائی حضور می یافتم، گاهی در کنار برادر عزیز و ارجمند، حجة الاسلام و المسلمین حضرت آقای شیخ محمد جواد حجتی کرمانی می نشستم که اخوت و رفاقت ما نیز از همان زمان ها- نیم قرن پیش- آغاز و به یاری حق، چون الهی و معنوی بود، هم چنان ادامه و استمرار یافته است ....
اغلب شاگردان درس تفسیر استاد، از جمله حضرت آقای حجتی کرمانی- و خود حقیر- بحث های ایشان را «تقریر» می کردیم که هم «تمرین عملی» تألیف و نویسندگی بود و هم «قید علم» بود که به موقع لزوم، به آن مراجعه شود ....
تقریرات متفرقه من از درس تفسیر استاد علامه، مانند بخشی از مباحث فقه و اصول اساتید معظم دیگر، هم چنان به طور مخطوط در کتاب خانه حقیر محفوظ است و تقریرات تفسیری جناب حجتی نیز در مجموعه ای مخطوط و 800 صفحه ای، تحت عنوان: اشعّه القرآن در مکتبه ایشان محفوظ است.
وقتی قرار شد مجموعه آثار علامه طباطبائی،تنظیم و تنقیح و چاپ شود، برای کسب «اچازه» نشر رساله: «روابط اجتماعی در اسلام»- ترجمه ایشان- به منزلشان رفتم و در آن دیدار، معلوم شد که مجموعه مخطوط تقریرات تفسیری علامه ازروابط اجتماعی در اسلام، ص: 10
حوادث دهر، در امان مانده است. ایشان یادآور شد که حقیر در همان زمان تنظیم «اشعه القرآن»، حاشیه ای نیز بر یکی از مباحث آن نوشته ام و علامه طباطبائی هم در مورد دیگری، با خط خود پاسخ سؤال یا اشکال آقای حجتی را داده اند، این بحث خاص، در مورد جبر و تفویض از دیدگاه قرآن، حدیث و فلسفه بود و من پیشنهاد کردم که آقای حجتی اجازه دهند که این بحث را ضمیمه روابط اجتماعی در اسلام منتشر سازیم، و دو سه بحث دیگری را هم که بازایشان ترجمه نموده و من در مجله «مجموعه حکمت» چاپ قم- در دوره سردبیری آن- منتشر ساخته ام، بر آن اضافه کنیم تا استفاده از آنها عام گردد، به ویژه که تقریرات اصلی- با عنوان «اشعه القرآن» هنوز چاپ نشده است.
پیشنهاد این جانب به لطف ایشان، مورد پذیرش واقع شد و من، تنها نسخه تقریرات 800 صفحه ای را با خود بردم و از باب احتیاط! و برای محفوظ ماندن تنها نسخه کتاب، خود رساله «جبر و تفویض» را کپی گرفتم که ضمیمه این رساله شود.
طبق معمول، ایشان، خواستار «ویرایش» و «تطبیق» با بحث جبر و تفویض منتشر شده در «المیزان» شدند ... و این امر، که بسیار به جا و حق ایشان بود، در شش نوبت! انجام گرفت و در نوبت هفتم! دیگر رساله را به ایشان مرجوع نکردم و چون برای پی گیریامر به شهادت خود آفای حجتی حقیر بیش از یکصد بار- بدون مبالغه و با حذق ارقام تماس های تلفنی ناموفق!- در منزل، دفتر مطالعات، مؤسسه اطلاعات، حضوراً و بعد: شفاهاً و کتباً و از طریق «نمابر» پی گیر موضوع بوده ام و ترسیدم که ویرایش هفتم! باعث تأخیر یک ساله دیگر گردد.
با این باور که اصولًا دقت و تعمق در خلق یک اثر، امری بسیار نیک و ارزنده و قابل تقدیر است، ولی اگر این دقت باعث تأخیر غیر متعارف امر شود، بی تردید باید از آن خود داری ورزید! و گرنه تغییرات سلیقه ای با توجه به نقص بشر، تکرار خواهد شد!
روابط اجتماعی در اسلام، ص: 11
من در این رابطه، خدمت برادرم آقای حجتی در «یادداشت نمابری» نوشتم: عماد الدین اصفهانی متوفای 597 ه می گوید: «انسان، امروز نامه- یا کتابی- می نویسد و فردای همان روز می گوید: اگر این جمله تغییر یابد بهتر خواهد بود و اگر چیزی چنین افزوده شود جلوه بیشتری خواهد داشت و اگر این را مقدم بداریم، بسیار به جا خواهد بود و اگر آن یکی را حذف کنیم زیباتر خواهد گشت و این، از بزرگ ترین عبرت هاست و دلیل چیرگی نقص بر همه افراد بشر است».
به هر حال این بود که «روابط اجتماعی در اسلام» را همراه «جبر و تفویض» و سه بحث مفید دیگر به دست چاپ سپردیم و امیدواریم که نواقص احتمالی را به حساب ما بگذارید، به امید آن که ایشان در صورت لزوم، اصلاحات احتمالی را برای چاپ بعدی منظور دارند و یا آن که با توجه به این نکته که وجود ناقص بهتر از عدم است، علاوه بر این رساله، بقیه بحث های«اشعه القرآن» را هم، بامروری اجمالی و ویرایشی کوتاه، به دست چاپ بسپارند.
کفتنی است که بحث جبر و تفویض، به شهادت پاورقی خود علامه طباطبائی، مورد مطالعه و مداقه ایشان قرار گرفته و اکنون برای نخستین بار چاپ می شود که در واقع گامی مثبت در راستای نشر فرهنگ و معارف قرآنی است.
برای «مستند» سازی بیشتر، این کارها را انجام داده ایم: 1. تصویر دست خطِّ علامه که به عنوان تقریظ، بر «اشعه القرآن» نوشته اند، 2. آوردنِ کپی اصل صفحه ای را که حقیر در سر درس استاد بر آن «حاشیه» زده ام، 3. صفحه آخر رساله را هم که شامل دست خط علامه فقید، در توضیح اشکال جناب حجتی است، عیناً آورده ایم تا ارزش و اهمیت این رساله نیز روشن تر گردد.
روابط اجتماعی در اسلام، ص: 12
جناب آقای حجتی این، بار دوم است که موفق به مطالعه قسمتی از کتاب اشعه القرآن شدم. لو لا این که اطناب در مدح و تمجید هرچیزی عادتا موضوع را کوچک تر نشان داده و گاهی نیز به مطلب جنبه شاعرانه می دهد. حسن انتخاب و تألیف و شیوایی لفظ در مسائل، بیان و سهولت نظم و توانایی قلم، این کتاب را تا اندازه ای که می توانستم می ستودم، گذشته از این در حقیقت معرف هر اثری خود وی بوده و در هر حال جلوه وجودی اش ارزش حقیقی او را بی این که نیازی به آرایش و پیرایش داشته باشد به ثبوت خواهد رسانید.
«حاجت مشاطه نیست حسن خداداد را»از خدای توانا- عزّه اسمه- مسئلت دارم که نفس شریف جناب عالی را که چندی است با نیتی پاک و تلاشی خستگی ناپذیر، مانندپروانه گرد این نور تابناک آسمانی (قرآن کریم) دور می زند، هر لحظه نیروی تازه تری بخشیده و به حقایقی رهبری فرماید که سال ها و قرن هاست قافله افکار اهل بحت را از مسیر خود به دور انداخته و به پیمودن بی راه های تنگ و تاریک پرداخته اند.
هرگز نباید تردید کرد که تا با خدا باشیم خدا با ماست و دست او بالاتر از همه دست هاست. ان تنصروا الله ینصرکم و یثبت اقدامکم.
