کتاب طب الصادق (ع)

در طول تاریخ علم پس از پیامبر اعظم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و حضرت مولى الموحدین حضرت على علیه‌السلام هیچ یك از نوابغ جهان و بزرگان علم و دانش بشرى به اندازه‌ى امام جعفر صادق علیه‌السلام براى جامعه‌ى انسانى مفید فایده و بهره‌ورى از خوشه‌هاى نبوغ بشرى نبوده است.

این پیشواى الهام گرفته از مخزن وحى، افق‌هاى درخشانى از معارف الهى و انسانى را براى بشریت گشود و سهم عمده و سازنده‌اى در ایجاد تمدن، و تحولى عظیم در زمینه‌هاى علمى، فلسفى، هنرى، فرهنگى و صنعتى و ساختارى نظام انسانى را به خود اختصاص داده است.

دامنه‌ى علوم و معارف امام، رازهاى نهان كاینات و تمام مظاهر موجود را در بر مى‌گیرد و از آن جا به فضاى لایتناهى برون و بر ساكنان سیارات سر مى‌كشد و زوایاى آفرینش را مى‌شكافد و با این همه گستره، موجب حیرت و دهشت مى‌گردد. یكى از افقهاى بى كران علم او دانش پزشكى و علم تغذیه و بهداشت است. گویى حضرتش ممتازترین متخصص خبره این عرصه است و به همین لحاظ پایه گذار مكتب ویژه طب و تغذیه و فرهنگ بهداشت در اسلام و در شبه جزیره‌ى عربستان و عرصه‌هاى مدنیت گسترده قلمرو اسلام به شمار مى رود. در این عرصه بسیارى از پزشكان و پژوهشگران و بیماران در قرن سوم و چهارم از خوان گستره ى دانشش بهره‌ها جسته و بزرگان برجسته‌اى را تحت آموزه‌هاى خود پرورده و بسیارى را با بهره گیرى از علوم و معارف طبى به سوى شهرها و محافل گسیل داشته و آوازه‌ى معارف و آموزه‌هاى علومش بر مراكز علمى و فرهنگى دانشمندان نهضت رنسانس گسترده و از سرچشمه پرفیض دانشش سیراب ساخته است كه در این مجموعه مى توان از لابلاى كلام درس آموزش بهره‌ها یافت و معناها جست.

دانشى كه برگرفته از معدن وحى و الهام است لاجرم بر دلها نشیند و قلبها و جانهاى پاك عطشناك را سرمست و سیراب خواهد نمود.

علم و دانش آن حضرت وسیع تر از آن است که بتوانیم آن را بیان کنیم . تعالیم حضرت اختصاص به فقه و حدیث و تفسیر نداشت ، بلکه در بسیارى از علوم و فنون ، مطالب بسیار مهمى را به شاگردان و افراد مستعدى که مى یافتند، تعلیم مى دادند. حتى برخى از نویسندگان بر این اعتقادند که امام صادق اولین کسى بود که با تعالیمش روش تجربى را در علم به شاگردانش تعلیم داد. جابر بن حیان یکى از آنهاست که در زمینه شیمى تحقیق مى کرد. وى در ابتداى کتاب خود ((الاحجار)) مى نویسد، مرشد و راهمناى او امام صادق (ع) بوده و دانشى که از او آموخته سبب توفیق وى گردیده است .

امام صادق (ع) در آخرین لحظات حیات که مرگ را نزدیک دید، دستور داد که تمام خانواده و خویشان نزدیکش بر سر بالینش جمع گردند و پس از آن که همه آنان در کنار امام حاضر شدند، چشم بگشود و به صورت یکایک آنها نظر افکند و فرمود: ان شفاعتنا لا تنال مستخفا بالصلوه (بحار الانوار، ج ۸۲، ص ۲۳۶) این وصیت امام دلیل آن است که در آیین اسلام ، نماز جایگاهى مهم دارد، به گونه اى که امام در آخرین لحظه هاى زندگى از میان هزاران مساءله فقط نماز را سفارش مى کند و این نیست جز این که امام صادق (ع) هادى امت و پاسدار دین است و نماز از این دیدگاه از اهمیت فراوانى برخوردار مى باشد. راز این که امام خویشاوندان نزدیکش را به نماز سفارش مى کند، آن که مردم از او انتظار ارشاد و راهنمایى دارند؛ پس تبلیغ و توصیه ى این فریضه از زبان آنان مؤ ثرتر است .

نکته دوم آن که نزدیکان امام و منسوبان عترت نپندارند که به علت قرابت و داشتن نسبت با پیامبر از شفاعت او و اوصیاى گرامى اش بهره مند خواهند بود، هر چند که در عمل به برخى احکام سهل انگار باشند. امام صادق (ع) بدین وسیله خواستند بیان کنند – خویشاوندى با پیامبر اگر تواءم با انجام فرایض و تکالیف دینى نباشد، سودى براى آنان نخواهد داشت . بلکه این نسبت مسئولیت آنان را سنگین تر خواهد ساخت . ام حمیده مادر امام موسى کاظم (ع) و همسر امام صادق (ع) از این حال امام در شگفت بوده که چگونه امام به هنگام وفات نیز از این فریضه بزرگ غفلت نداشته است و هر گاه این حال امام را به یاد مى آورده ، مى گریسته است . از کارهاى عجیب امام در ساعت رحلتش آن که دستور داد براى تمام خویشاوندان نزدیکش صله و تحفه اى فرستاده شود و حتى براى حسن افطس مبلغ هفتاد دینار فرستاد. سالمه کنیز و خدمتکار آن حضرت پرسید: چگونه به مردى که با دشنه و خنجر به شما حمله آورده و قصد قتل شما را داشته است ، چنین مبلغى عطا مى فرمایید؟ امام در پاسخ فرمود: مى خواهى مشمول این آیه قرآن نباشم که فرمود: والذین یصلون ما اءمرالله به اءن یوصل و یخشون ربهم و یخافون سوء الحساب . : (و آنان که فرمان خدا را در مورد صله ى رحم و دلجویى از خویشاوندان اجرا مى کنند و از خدایشان مى ترسند و از محاسبه ى بد فرجام بیم ناکند). اى سالمه ! خداوند بهشت را بیافرید و بوى آن را بسیار خوش و مطبوع گردانید که از فاصله اى به مسافت دو هزار ساله به مشام مى رسد؛ لیکن عاق و کسى که قطع رحم کرده ، بوى آن را احساس نمى کند و در نمى یابد. این وصیت امام نیز بیانگر اهمیت صله ى رحم است و رفتار خود امام هم این گونه بوده که با ارحامش پیوند داشته و حتى با آنان که با او بریده و به قصد کشتنش به طرف او حمله کرده بودند به طریق نیکو رفتار کرد و مبلغى صله فرستاد و به راستى که این خلق و خوى انبیاء اولیاست . نیاز مردم به پزشکان آگاه و متعهد امام صادق علیه السلام : مردم هیچ آبادى اى از سه گروه بى نیاز نیستند که در کار دنیا و آخرت خویش به ایشان پناه بَرَند و چون آنان را نداشته باشند، شوربخت باشند: فقیه دانا و پرهیزگار، امیر نیکوکار و فرمان روا، و طبیب آگاه و مورد اعتماد. هر دردى را درمانى است امام صادق (ع)– به نقل از پدرانش (علیهم السلام ): پیامبر خدا فرمود: ((خود را مداوا کنید؛ چه ، خداوند، هیچ دردى فرو نفرستاده ، مگر این که به همراهش درمانى نیز نازل کرده است ، جز مرگ که آن را هیچ درمانى نیست )). دارو و درمان ، از تقدیر است امام صادق علیه السلام : پیامبرى از پیامبران بیمار شد. گفت : درمان نمى کنم تا همان کسى که بیمارم کرده است ، خود، درمانم کند. خداوند (عزوجل ) به او وحى فرستاد: ((شِفایت نمى دهم ، مگر درمان کنى ، که شِفا از من است )). شِفا از خداوند است امام صادق علیه السلام : در گذشته ، پزشک ((معالج )) نامیده مى شد. در آن روزگاران ، موسى بن عمران (ع) پرسید: پروردگارا! درد از کیست ؟ فرمود: ((از من )). پرسید: ((پس درمان از کیست ؟)). فرمود: ((از من )). پرسید: پس مردم با معالج چه مى کنند؟ فرمود: ((او به این کار، دل آنان را خوش و خرسند مى سازد. پس از همین روى ، او را طبیب نام نهادند)) دعائم الاسلام : امام صادق (ع) در مورد این که مردى را یک یهودى یا مسحى درمان کند، پرسیدند، فرمود: ((در این کار، اشکالى نیست . شِفا به دست خداوند متعال است )). آداب طبابت و وظایف طبیب احساس مسئولیت امام صادق علیه السلام : مسیح (ع) مى گفت : ((آن که درمان کردن زخمِ زخمدیده اى را واگذارد، ناگزیر، شریک کسى است که زخم را بر بدن وى نشانده است ؛ چه آن که زخم رسانده ، تباهى مجروح را خواسته است و آن که درمان وى را واگذارده ، بهبود او را نخواسته است . پس اگر که بهبود وى را نخواسته ، ناگزیر، تباهى او را خواسته است )). مسئول بودن پزشک در صورت به بار آوردن خسارت امام صادق علیه السلام : هر کارگر (و صاحب حرفه اى ) که به وى براى این که کارى را درست کند، مزدى دهید، امّا اگر آن را خراب کند، ضامن است . مسئول نبودن ماهر و امین امام باقر (ع) یا امام صادق علیه السلام : قابله ، امین محسوب مى شوند. جائز بودن درمان به شرط شناخت بیمارى ، با وجود احتمال مرگ الکافى – به نقل از اسماعیل بن حسن که پیشه ى طبابت داشت -: به امام صادق (ع) گفتم : من مردى از عرب هستم و به طبابت ، آگاهى اى دارم . طبّ من طبّى عربى است و بر این کار خویش ، مزدى نمى گیرم . فرمود: ((اشکالى ندارد)). گفتم : ما دُمَل ها و غدّه ها را نیشتر مى زنیم و با آتش ، داغ مى نهیم . فرمود: ((اشکالى ندارد)). گفتم : ((و این زهرهاى اسمحیقون و غاریقون را به مردم مى خورانیم . فرمود: ((اشکالى ندارد)). گفتم : شاید شخص بمیرد. فرمود: ((هر چند بمیرد)). الکافى – به نقل از یونس بن یعقوب -: به امام صادق (ع) گفتم : کسى دارویى مى نوشد یا رگ مى زند، شاید که بدین کار، سود برد و شاید هم این کار، او را بکشد. (حکم چیست )؟ فرمود: ((بزند و بنوشد)). طب الائمه (علیهم السلام ) – به نقل از یونس بن یعقوب -: از امام صادق (ع) در این باره پرسیدم که کسى دارویى مى نوشد. شاید این دارو او را بکشد و شاید هم از آن به سلامت مانَد، ولى بیشتر سالم مى ماند. (حکم چیست )؟ امام (ع) فرمود: ((خداوند، درد را فرو فرستاده و شفا را هم فرو فرستاده است . خداوند، هیچ دردى را نیافریده ، مگر این که برایش درمانى نیز قرار داده است . آن را بنوش و نام خداى تعالى را بر زبان آور)). جایز بودن معالجه توسّط جنس مخالف در هنگام ضرورت دعائم الاسلام : از امام صادق (ع) روایت شده که از او در این باره پرسیدند که : اگر زنى به بیمارى جسمى مبتلا شود، آیا درست است که مردى او را درمان کند؟ فرمود: ((اگر چاره اى جز این نباشد، اشکالى ندارد)). درمان با داروى حرام امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا از مداوا کردن با داروى ناپاک ، نهى فرمود. امام صادق علیه السلام : در هیچ حرامى شفایى نیست . امام صادق علیه السلام : خداوند، در هیچ چیز از آنچه حرام کرده ، نه شفایى قرار داده است و نه دوایى . امام صادق علیه السلام : در پاسخ به کسى که درباره ى دارویى آمیخته شده به شراب پرسیده بود -: نه به خداوند سوگند، دوست ندارم بدان بنگرم ؛ چه رسد که با آن درمان کنم . آن به منزله ى پیه خوک یا گوشت خوک است . البته مردمى با آن ، دارو و درمان مى کنند. تفسیر العیاشى : از سیف بن عمیره ، از پیرى از شیعیان ، از امام صادق (ع) روایت شده که راوى گفته است نزد امام صادق (ع) بودیم که پیرمردى پرسید: دردى دارم و براى درمان آن شراب خرما مى نوشم . پیر، آن گاه این شراب را براى ایشان ، توصیف کرد. امام به او فرمود: ((چه چیز تو را از (نوشیدن ) آبى که خداوند از آن هر چیز زنده اى را آفریده است ، باز مى دارد؟)). گفت : با مزاجم سازگار نمى افتد. امام (ع): پرسید: ((چه چیز تو را از (خوردن ) عسل باز مى دارد، در حالى که خداوند فرموده است : ((در آن براى مردم ، شفایى هست ؟)). گفت : آن را نمى یابم . فرمود: ((پس چه چیز تو را از شیرى که گوشتت از آن روییده و استخوانت از آن استوارى یافته است ، باز مى دارد؟)). گفت : با مزاجم سازگار نمى افتد. امام صادق (ع) در این هنگام به وى فرمود: ((آیا مى خواهى که تو را به شراب نوشیدن امر کنم ؟ ! نه . به خداوند سوگند، تو را به این کار امر نمى کنم )). الکافى – به نقل از مفضّل بن عمرو -: به امام صادق (ع) گفتم : فدایت شوم ! مرا آگاه ساز که چرا خداوند، شراب ، مردار، خون و گوشت خوک را حرام ساخته است ؟ فرمود: ((خداوند – سبحانه و تعالى – نه از سرِ علاقه اش به آنچه بر مردم حرام کرده ، و نه از سرِ بى رغبتى به آنچه بر آنان حلال ساخته ، این چیزها را بر بندگان خویش حرام گردانده و جز آنها را حلال دانسته است ؛ بلکه او آفریدگان را آفرید و به آنچه تن آنان ، بدان برپاست و به کارشان مى آید، آگاهى داشت و همین چیزها را از سرِ لطف و براى مصلحت بندگان خویش ، بر آنان حلال و مباح کرد و (از سویى ) از آنچه هم به ایشان زیان مى رساند، آگاه بوده و آنان را از آن کار نهى فرمود و آنها را بر ایشان حرام گرداند. سپس همین محرمات را براى هر فرد، ناچار و به هنگامى که تن وى جز به آنها برپا نمى شود، مباح و حلال قرار داد و البته او را بدین نیز امر فرمود که از آن ، به قدر نیاز بردارد، نه بیش از آن )) پرهیز از مراجعه به پزشک و مصرف بى رویه ى دارو امام صادق علیه السلام : سه چیز، ناخوشایندى در پى مى آورد: …و نوشیدن دارو بدون بیمارى ، هر چند شخص از آن دارو، جان به در بَرَد. امام صادق علیه السلام : هر کس تندرستى اش بر بیمارى اش چیرگى داشته باشد و دارو بنوشد، به زیان خویش اقدام کرده است . امام صادق علیه السلام : هر کس تندرستى اش بر بیمارى اش غلبه داشته باشد و خود را به چیزى درمانى کند و پس از آن بمیرد، من در پیشگاه خداوند، از او بیزارى مى جویم . عوامل شادابى و نشاط امام صادق علیه السلام : هر کس کفش زرد بپوشد، تا هنگامى که آن را کهنه کند، در شادمانى است . امام صادق علیه السلام : سه چیز چاق مى کند و سه چیز دیگر، لاغر مى کند: آنچه چاق مى کند، عبارت است از: پیوسته حمام کردن ، استنشاق بوى خوش ، پوشیدن جامه ى نرم … . الکافى – به نقل از احمد بن محمد بن خالد، از یکى از یارانش -: امام صادق (ع) فرمود: ((سه چیز است که خوردنى است که خوردنى نیست ولى چاق مى کند؛ سه چیز است که خوردنى است ولى لاغر مى کند؛ دو چیز است که براى هر چیزى سودمند است و براى هر چیز، ضرر ندارد، و دو چیز است که از هر جهت ، زیان دارد و براى هیچ چیز فایده ندارد. امّا آن سه چیز که خوراکى نیست و چاق مى کند عبارت اند از: پوشیدن زیرپوش کتان ، بوى خوش ، و نوره (واجبی) کشیدن . آن سه چیز که خوردنى است و لاغر مى کند، عبارت اند از گوشت خشک شده ، پنیر و خرماى تازه به بار نشسته (و در حدیثى دیگر آمده است : گوشت راسته ى شتر و لِرد روغن ). آن دو چیزى هم که براى هر چیزى سودمند است و براى هیچ چیز ضرر ندارد، عبارت اند از: آب نیمْگرم و انار. و آن دو چیزى هم که براى هر چیز زیان دارند و براى هیچ چیز مفید نیستند، عبارت اند از: گوشت خشک شده و پنیر. (راوى مى گوید:) گفتم فدایت شوم ! آن جا گفتى لاغر مى کنند و این جا مى گویى زیان مى رسانند؟! فرمود: ((آیا نمى دانى که لاغرى ، خود از (مصداق هاى ) زیان دیدگى است ؟!)) امام صادق علیه السلام : تعویذ (نشاط و شادى )، در ده چیز است : قدم زدن ، سوارى ، در آب غوطه خوردن ، به سبزه نگریستن ، خوردن و آشامیدن ، به زن خوش سیما نگاه کردن ، آمیزش جنسى ، مسواک زدن ، سر را با خَطمى در حمّام و جز آن شستن ، و با مردم هم سخن شدن . امام صادق علیه السلام : دست هایتان را پیش و پس از غذا خوردن بشویید، که فقر را مى بَرَد و بر عمر مى افزاید.

مولف : محسن شکری پینوندی

ناشر : انتشارات اسماء الزهرا(س)