کتاب منطق کاربردی طه

«اگر این علم از خطای تفکر حفظ میدارد پس چرا ما منطق دانان بسیاری داریم که همچنان در فرآیند تفکر خویش مرتکب اشتباه و خطا می شوند؟» 

علت نگارش کتاب :

با توجه به آنکه علم منطق یک علم کاربردی است اصالتاً برای خودش ارزش علمی فراگیری قایل نمی شوند. از همان ابتدای تدوین منطق که آن را به ارسطو نسبت میدهند یعنی ۳۰۰۰ سال پیش تا به امروز منطق به این منظور آموخته میشده است که بتوان به وسیله آن یعنی با مراعات و به کارگیری قواعدی که در این علم آموزش میدهند ذهن را از خطای در تفکر حفظ کرد. فلذا این علم را آلت و ابزاری برای علوم دیگر میدانند. یعنی این علم را فرا می­گیرند و فرا می­دهند تا فراگیر این علم بتواند در علوم دیگر در طی فرآیند تفکر و استدلال از خطا مصون بماند.

اما همواره یک سؤال جدی فرا روی این علم قرار داشته است. آن اینکه:

«اگر این علم از خطای تفکر حفظ میدارد پس چرا ما منطق دانان بسیاری داریم که همچنان در فرآیند تفکر خویش مرتکب اشتباه و خطا می شوند؟» برای پاسخ به این پرسش یک روش سنتی وجود دارد که تقریبا تمامی علمای علم منطق به آن تمسک می جویند؛ بیان می دارند که صرف آموختن این علم کفایت حفاظت از خطای در تفکر را نمی کند بلکه فردی که آموخته است باید این علم و قواعد آن را نیز در تفکر خود رعایت و به کارگیری کند.

این پاسخ هر چند درست است ولی خود نشان دهنده این است که در این تاریخ طویل آموزش و تدوین منطق همچنان یک نارسایی بزرگ وجود دارد. یعنی با تمام تلاش ها هنوز هم این قواعد به نحوی تدوین یا آموزش داده می­شوند که در بسیاری از موارد فراگیر نمی­ تواند به سهولت آن قواعد را در فرآیند تفکر خویش بازیابی و به کارگیری کند. از همین رو در طی این ۳۰۰۰ سال در روش تدوین و تدریس این علم تغییراتی رخ داده است. مهم ترین آن ها هم تبدیل تبویب ۹ بابی ارسطو به ۲ بابی این سیناست. یعنی ابن سینا آن ۹ باب ارسطو را به دو باب کلی تصورات و تصدیقات تقسیم کرد. از طرف دیگر برای آنکه برای مخاطب این علم کاربردی تر شود همت بسیاری نیز در انتهای کتب منطقی خود بر آوردن تمرین ها و نشان دادن مغالطات بوده و هست.

اما رویکرد کاربردی منطق به دو گونه تقسیم می شود:

در نگاه اول که تا به امروز هم ادامه داشته است با آوردن تمارین و مثال های عینی سعی میکنند تا مخاطب را با کاربرد عینی این علم آشنا کنند و ذهن وی را در به کارگیری این قواعد ماهر و آماده سازند.

نگاه دیگر که آن را میتوان با تسامح «مهندسی فکر» نامید علاوه بر این آمادگی ذهنی به دنبال روش هایی است که کاملا اثرگذار بوده، ذهن مخاطب را طوری تربیت کند این تعالیم و قواعد بر ذهن وی نشسته جزیی از شالوده فکری وی شود. در این نگاه علاوه بر علم منطق و تمرین های مربوط به آن به روش­های روان­شناختی و اثرگذاری ذهنی هم نیاز است.

رویکرد این کتاب همان نگاه اول است با این تفاوت که در به کارگیری مثال ها و تمرین ها به قلم بسیار روان و ساده مطابق با فرهنگ بومی ایران در این عصر سبب شده است که بتوان کتاب وی را گامی بسیار نو در این عرصه از منطق دانست. وی برای کاربردی تر شدن کتابش تاکید بسیاری بر روی مغالطات کرده است. اصولا منطق کاربردی به معنای یک شاخه از علوم منطقی تاکید بیشتری بر روی انواع مغالطات و شناخت آنها دارد. امری که در این کتاب به خوبی و با روشی نو رعایت شده است.

در نهایت می توان هدف نویسنده از نگارش این کتاب را روشی نو با همان نگاه اول در کاربردی کردن بیشتر علم منطق دانست. به گونه ای که نویسنده این کتاب را به عنوان یک کتاب کاملا درسی جهت تدریس تدوین کرده که در ادامه این متن به آن پرداخته خواهد شد.

منابع علمی نویسنده :با توجه به آنکه علم منطق در حدود ۳۰۰۰ سال قدمت دارد و سخنان این علم به طرق متفاوتی بیان و ابداع شده است نمی توان بسیاری از عبارات آن را به فرد خاصی نسبت داد. از این رو نویسنده تنها به بیان خود مبانی علم منطق پرداخته و جز در مواردی اندک که مطلب بسیار خاص بوده است به ذکر منبع آن اقدام نکرده است؛ به طوری که میتوان قسمت اعظم مطالب کتاب را نگارش و معلومات خود نویسنده دانست. البته شاید علت دیگر این امر آموزشی بودن نگارش کتاب و نه پژوهشی بودن آن بوده است. یعنی با توجه به مخاطبان اصلی این کتاب که علاقه مندان علم منطق اعم از طلاب و دانشجویان و دانشمندان و حتی مبتدیان است؛ نیازی نبوده تا تمامی عبارات علمی را ارجاع دهد. اما به طور کلی میتوان به کتب منطقی اصلی یعنی اشارات و تنبیهات ابن سینا، ارگانون (ارغنون) ارسطو و کتبی مانند معرفت شناسی مصطفی ملکیان، معرفت شناسی دینی محمدتقی فعال، خلاقیت و نوآوری در انسانها و سازمان ها تیمور آقایی فیشانی، مدخل منطق صورت غلامحسین مصاحب و پایان نامه های این رشته علمی؛ به عنوان منابع علمی این کتاب اشاره کرد.

مخاطبان کتاب: این کتاب به نحوی تدوین و تالیف شده است که برای تدریس قابل استفاده باشد. لذا زبان کتاب ساده و سلیس است. میتوان مخاطبان کتاب را علاقه مندان به دانش منطق اعم از طلاب و دانشجویان و مردم عادی دانست. به این نکته در مقدمه ناشران این گونه اشاره شده است:

«کتاب منطق کاربردی، به منظور آموزش منطق به کسانی تدوین شده است که سابقه ای دراز در این رشته ندارند. آموختن منطق را نباید منحصر به طلاب علوم دینی و دانشجویان رشته فلسفه دانست. منطق ابزاری است که به کار همه کسانی که با استدلال و بحث علمی سرو کار دارند، می­ آید. منطق را ابزاری برای راهبری اندیشه و سنجش آن و یافتن صواب و خطای فکر می­دانند. در این صورت همه کسانی که با اندیشه سر و کار دارند، به نوعی نیازمند منطق هستند. بنابراین تدوین کتابی که بتوان در عین استواری علمی، برای همگان مفهوم افتد و به کارگیری آن ممکن گردد، کاری ضروری و البته مشکل است.

روز آمد کردن نمونه ها و آوردن منطق در متن گفت و گوهای روزمره نیز از ویژگی های یک متن مناسب درسی است. مؤلف محترم این کتاب تلاش کرده است تا از عهده این مهم برآید و به نظر می ­رسد توانسته باشد تا حدود زیادی این وظیفه را به خوبی به انجام رساند.

ثمربخشی منطق در آن است که ضمن فراگیری قواعد آن، مهارت به کارگیری آن قواعد نیز در انسان افزایش یابد. کتاب حاضر، با جهت گیری کاربردی، کوشیده است تا در هر مبحث از مثالهای فراوان بهره جوید و فراگیران را در تمرینها با نمونه ­های عینی زیادی مواجه سازد تا مهارت به کارگیری منطق در آنها افزایش یابد. همچنین به دلیل آنکه بخش مهمی از منطق به کار شناخت خطاهای اندیشه و مغالطات می­ آید، حجم زیادی از کتاب حاضر به معرفی انواع مغالطات و لغزش­گاه­ های گوناگون اندیشه پرداخته است. فراگیری این بخش میتواند خاطره ای شیرین از منطق­ آموزی، در ذهن و ضمیر دانشجویان و طلاب علوم دینی بر جای گذارد.» 

 محدودیت­ های نویسنده : این کتاب با نگرش جدید و نگارش روان و تازه ای که دارد گامی نخست در نوع خود به شمار میرود و با فراز و نشیب های مخصوص خودش نیز روبرو است. از طرف دیگر با توجه به مخاطبان آن و هدف آنکه همه مردم علاقه مند به منطق و آموزش به آنان است در نوع نگارش و عمق دادن و قیل و قال آوردن منطقی نویسنده محدودیت داشته و از به کار بردن اصطلاحات پیچیده و مغلق گویی متداول در کتب منطقی اجتناب کرده است. از طرف دیگر به بیان نکاتی اکتفا شده است که جنبه کاربردی دارند. به این مطالب در مقدمه استاد احد فرامرز قراملکی نیز با ادبیاتی دیگر اشاره شده است.  و نیز خود نویسنده در صفحه ۲۲ کتاب به آنها اشاره کرده است.

ایده نویسنده در نگارش مطالب کتاب و پیش فرض های وی:ایده نویسنده از نگارش این کتاب بیان ساده و کاربردی علم منطق به زبانی همه پسند و همه فهم بوده است. میتوان گفت وی می­ خواسته چیزی بنویسد که عوام بفهمند و خواص به آن ایرادی نگیرند. به این مطلب در مقدمه ناشران نیز اشاره شد. از طرف دیگر پیش فرض وی این بوده که همه مردم که طالب علم هستند به علم منطق نیاز دارند. حتی مردمی که دنبال علوم آکادمیک نیستند بلکه تنها میخواهند در زندگی خود درست فکر کنند و تصمیم بگیرند. مثلا فریب تبلیغات کاذب را نخورند. پس با این فرض کتاب خود را نگاشته است. برای فهم بهتر این مطلب دو بخش از کتاب را عیناً نقل می کنیم:

«منطق ابزاری است که به کار همه کسانی که با استدلال و بحث علمی سرو کار دارند، می ­آید. منطق را ابزاری برای راهبری اندیشه و سنجش آن و یافتن صواب و خطای فکر می­دانند. در این صورت همه کسانی که با اندیشه سر و کار دارند، به نوعی نیازمند منطق هستند. بنابراین تدوین کتابی که بتوان در عین استواری علمی، برای همگان مفهوم افتد و به کارگیری آن ممکن گردد، کاری ضروری و البته مشکل است.

روز آمد کردن نمونه ها و آوردن منطق در متن گفت و گو های روزمره نیز از ویژگی های یک متن مناسب درسی است. مؤلف محترم این کتاب تلاش کرده است تا از عهده این مهم برآید و به نظر می­رسد توانسته باشد تا حدود زیادی این وظیفه را به خوبی به انجام رساند.

ثمر بخشی منطق در آن است که ضمن فراگیری قواعد آن، مهارت به کارگیری آن قواعد نیز در انسان افزایش یابد. کتاب حاضر، با جهت گیری کاربردی، کوشیده است تا در هر مبحث از مثالهای فراوان بهره جوید و فراگیران در تمرینها با نمونه­های عینی زیادی مواجه سازد تا مهارت به کارگیری منطق در آنها افزایش یابد.» 

مولف :  علی اصغر خندان

ناشر : انتشارات طه