کتاب عین الحیاة

نصایح پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم ) به ابوذر

انچه در این نوشتار می آید نصیحت های پیامبر اعظم ـ صلی الله علیه و آله ـ به ابوذر غفاری است. این حدیث در کتاب «مکارم الاخلاق» اثر رضى الدین، حسن بن فضل طبرسى، از علماى قرن ششم هجرى، فرزند امین الإسلام طبرسى(صاحب تفسیر مجمع البیان) آمده است. ایشان این حدیث را از پدرشان با ذکر سلسه سند ذکر می نماید؛ سپس این حدیث در کتاب« تنبیه الخواطر و نزهة النواظر» معروف به« مجموعه ورّام» نوشته ورام بن ابى فراس مالکى اشترى (متوفاى 605 هجرى) آمده است.  مرحوم مجلسی نیز این حدیث را به نقل از کتاب«مکارم الاخلاق» در جلد 74 بحار الانوار آورده است. ایشان پس از نقل این روایت، سندهای دیگری را ذکر می نمایند.این روایت از طریق ابو أسود دؤلی نقل شده است.

در ترجمه این متن از ترجمه آقای سید ابراهیم میر باقری استفاده شده است.

ابوذر گفت: روزی در مسجد، خدمت رسول گرامی رسیدم.در مسجد، جز پیامبر اسلام و علی ـ علیهما و آلهما السلام ـ کسی دیگر نبود .خلوت مسجد را مغتنم شمردم و پیش رسول اللّه رفته، گفتم:«ای رسول خدا!پدر و مادرم فدایت ... مرا وصیت و سفارشی کن، تا خداوند مرا به خاطر آن سود دهد.»

فرمود: چه خوب، ای ابوذر ! تو از مایی.تو از خانواده مایی، و تو را سفارش می کنم که آن را خوب فراگیری، وصیت و توصیه ای که در بردارنده تمام راه ها و روش های خیر و خوبی است. اگر آن را بیاموزی و پاسدارش باشی به منزله دو بالی خواهد بود که تو را در پرواز مدد کند.

ای ابوذر!خدا را آنگونه عبادت کن که گویا او را می بینی.اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند. بدان که سرآغاز عبادت و خداپرستی، «معرفت» و «شناخت» است. او قبل از هرچیز، «اوّل» است و چیزی پیش از او نبوده است.او یکتایی است که دوّمی ندارد.پایندهای است که نهایت ندارد. آسمانها و زمین و آنچه در آنهاست، پدید آمده از قدرت اوست.او«آگاه» و «توانا» است.

پس از توحید، مرحله دوم «بندگی خدا»، ایمان آوردن به من است و اعتراف و اقرار به این که خداوند مرا به سوی تمامی بشریت، به عنوان «بشیر» و «نذیر» فرستاده است، تا این که خلایق را به فرمان خدا به سوی حق (که خداوند است)دعوت کنم.

پس از توحید و اعتراف به رسالت من، دوستی کردن با «اهلبیت من» است، این خانه و خانوادهای که به خواست خدا و اراده او نجس و پلیدی از آن رفته و به «طهارت» رسیده است و بدان‏ اى ابا ذر! که خداوند خاندان مرا در میان امتم مانند کشتى نوح قرار داده هر کس سوار شد نجات یافت و هر کس دورى کرد نابود شد و مانند باب حطه است در بنى اسرائیل هر کس وارد شد در امان بود.

اى ابا ذر! وصیت مرا یاد بگیر که خوشبخت دنیا و آخرت باشى.

اى ابا ذر! دو نعمت است که در آن دو بسیارى از مردم مغبونند تندرستى و آسودگى.

اى ابا ذر! پنج چیز را پیش از پنج تا غنیمت بشمار: جوانیت را پیش از پیرى؛ تندرستیت را پیش از بیمارى؛ دارائیت را پیش از نادارى؛ آسودگیت را پیش از سرگرمى؛ زندگیت را پیش از مُردن.

ای ابا ذر! از این که کاری را به آینده موکول کنی (و کار امروز را به فردا بیفکنی «تسویف») بپرهیز.تو امروز، در مقابل امروزت هستی، از آینده چه خبر داری؟اگر فردایی داشتی، برای فردایت چنان باش که برای امروزت بودی.و اگر به فردا نرسیدی، بر کوتاهی و قصور امروز، اندوه نخواهی داشت.

ای ابا ذر! چه بسا کسانی که به استقبال روزی می شتابند و در انتظار فردایی هستند ولی هرگز به آن نمی رسند.اگر به اجل و سرنوشت آن بیندیشی، آرزوهای دور و دراز، و مغرور شدن به آنها را دشمن خواهی دانست.

ای ابا ذر!در دنیا چنان باش که گویی غریبی هستی، یا یک رهگذر، و خود را از اهل گور به حساب آور.

اى ابا ذر! بامداد که شد وعده‏ى شام را به خود مده. هر گاه شام کردى سخن فردا را مگو.

ای ابوذر! قبل از بیمار شدن، از سلامتی ات بهره برداری کن و قبل از مرگ، از حیات خود، چرا که، نمی دانی نام و نشان تو در فردا چیست.

ای ابا ذر! بپرهیز از این که مرگ، در حال لغزش و خطا تو را دریابد، که دیگر نه امکان بازگشتی هست و نه پوزش، پذیرفته می شود و نه تو را برای آنچه به جا نهاده ای می ستایند و نه اشتغالات، عذری به حساب می آید.

اى ابا ذر! بر عمرت، از درهم و دینارت حریص‏تر باش.

ای ابا ذر! هر یک از شما منتظر چیست؟ ثروتی که طغیان آور است؟ فقری که نسیان آور است؟ مرضی که به فساد می کشد؟ پیری و کهولتی که زمین گیر می کند؟ یا مرگی که شتابان به سراغ می آید؟ یا دجّالی که بدترین غایب مورد انتظار است؟ یا فرا رسیدن قیامت را ؟ و ساعت قیامت، وحشت بارتر و تلخ تر است.

همانا بدترین مردم در قیامت عالمى است که از علمش بهره نگیرد، و هر که علم را براى جلب خاطر و نظر مردم طلب کند به سوى بهشت راه نیابد.

اى ابا ذر! هر که علم را براى فریب مردم تحصیل کند بوى بهشت را استشمام نکند.

اى ابا ذر! چون چیزى از تو بپرسند که ندانى، بگو: «نمی دانم» تا ازعواقب آن آسوده باشى و به آنچه ندانى فتوى مده تا از عذاب قیامت برهى.

اى ابا ذر! جمعى از بهشتیان بر دوزخیان در آیند و از آنها بپرسند: چرا شما جهنمى شُدید که ما از تعلیم و تربیت شما به بهشت در آمدیم؟ جواب دهند: ما به خوبى‏ها امر مى‏کردیم و خود خوبى نمی کردیم.

اى ابا ذر! حقوق خداوند متعال بیش از آن است که بندگان بتوانند حق همه آنها را اداء کنند و نعمت هاى او بیش از آن است که بندگان شماره توانند کرد؛ ولى صبح و شام در حال توبه باشید.

اى ابا ذر! حقوق پروردگار، بیش از آن است که بندگانش بتوانند ادا کنند. نعمت های خدا ، افزون تر از آن است که بندگان، قدرت شمارش آن را داشته باشند.

ای ابا ذر! تو، در گذشت شب و روز، در حالی به سر می بری که اَجَل ها کم می شود. کارها دقیقاً محفوظ است. مرگ هم ناگهان می رسد. هر زارع و کشتکاری، آنچه را کاشته درو می کند (گندم از گندم بروید، جو ز جو) هرکس به هر چیزی برسد، خداوند عطا کرده، و هرکه از گزند و شرّی محفوظ مانده، خداوند نگهبانش بوده است.

ای ابا ذر! پرهیزکاران، سرورانند و فقها، رهبران هستند. همنشینی با اهل تقوا و فقه، سبب فزونی دانش و دین است. مؤمن، گناهش را همچون صخره ای سنگین می بیند که می ترسد بر سرش بیفتد و کافر، گناه خود را همچون مگسی می بیند که بر بینی اش می گذرد.

ای ابا ذر! هرگاه خداوند، اراده نیکی به بنده ای بکند، گناهانش را همیشه پیش چشمش قرار می دهد و هرگاه خوبی کسی را نخواهد، گناهانش را از یادش می برد.

اى ابا ذر! به خُردى گناه نگاه نکن و لکن عظمت خدایى را که عصیانش کرده‏اى توجه کن.

اى ابا ذر! مؤمن بر گناهى که کرده از گنجشکى که گرفتار قفس شده‏ (و براى آزادى تقلّا می کند) مضطرب تر و پر هیجان‏تر است.

اى ابا ذر! هر که عملش با گفته‏اش یکى باشد نصیب و بهره خویش را برگیرد و هر که عملش خلاف سخنش باشد به خود ستم روا داشته است.

اى ابا ذر! انسان به واسطه گناهى که می کند از روزى محروم می گردد.

اى ابا ذر! کارى را که به تو هیچ ارتباطى ندارد رها کن و جز به آنچه تو را سود بخشد سخن مگو و زبانت را نگه دار چنان که زر و سیمت را حفاظت مى‏کنى.

اى ابا ذر! خداوند متعال گروهى را به بهشت مى‏برد و چندان که ملال یابند به ایشان عطا مى‏کند و قومى دیگر در درجات بالاتر فوق آنها منزل می گیرند، دسته اول وقتى ایشان را مى‏بینند می شناسند و مى‏گویند: خداوندا اینها دوستان ما بودند که در دنیا با هم بودیم چرا آنها را در مقامى برتر نشاندى؟

جواب آید که: آنها در وقتى که شما سیر بودید گرسنه و روزه دار بودند، و در شب که چشمان شما در خواب خوش بود آنها (به عبادت) بیدار بودند.

اى ابا ذر! خداوند روشنى چشم مرا در نماز قرار داده و نماز را چنان محبوب من ساخته که غذاى لذیذ را براى گرسنه و آب گوارا را در کام تشنه؛ اما گرسنه از غذا سیر شود ولى من از نماز هرگز سیر نمى‏شوم.

اى ابا ذر! هر که در شبانه روز غیر از نمازهاى واجب 12 رکعت نماز مستحب گزارد خانه‏اى در بهشت حق واجب اوست.

اى ابا ذر! تو مادام که مشغول نماز مى‏باشى درب پادشاه جبار و پیروزى را مى‏کوبى و هر کس باب سلطانى را بکوبد سرانجام به رویش باز گردد.

اى ابا ذر! هیچ مؤمنى به نماز نایستد مگر آن که خوبى‏ها و اجرها بین او تا عرش پراکنده شود و فرشته‏اى بر او گماشته شود که بگوید: اى پسر آدم اگر بدانى که چه اجرى براى تو هست از طرف آن که با او در نماز مناجات مى‏کنى، هرگز از نماز روز نگردانى.

اى ابا ذر! خوشا به حال پرچمداران در قیامت که آن را برداشته بر مردم به سوى بهشت پیشى می گیرند، آنها کسانی اند که در سَحر و غیر سَحر به مساجد مى‏شتابند.

اى ابا ذر! نماز ستون دین و زبان بزرگ تر است، و صدقه خطا را مى‏شوید، و زبان بزرگ تر است و روزه سپر از آتش است و زبان بزرگ تر است و جهاد بزرگى و شرف است و زبان بزرگ تر است.

اى ابا ذر! هر درجه بالاتر بهشت نسبت به درجه پائین‏تر به اندازه بلندى آسمان برترى دارد و گاه بنده‏اى سر به آسمان بر می دارد نورى بر او می زند که چشمش را خیره می کند در این وقت به فغان آید که این نور چیست؟ پاسخ شنود که این نور برادر مؤمن تو است، پس گِله آغاز کند که خداوندا در دنیا با هم عمل مى‏نمودیم و چرا مقام او این چنین بر من فزونى دارد، جوابش دهند که عمل او از تو برتر و بهتر بود، بعد به دل وى رضایت داده شود که به مقام خود خشنود باشد.

اى ابا ذر! دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است و هیچ مؤمنى در دنیا صبح نکند مگر آن که حزین باشد و چرا حزین نباشد که خداوند به وى بیم داده است که حتما به دوزخ در خواهد آمد ولى وعده بیرون شدن از دوزخ حتمى نیست و در دنیا دچار گرفتاری ها و مصیبت ها و رنج هاى جانگاه مى‏شود و ستم مى‏بیند و کمک نمی شود و دل به ثواب خدا بسته و همواره محزون است تا از دنیا جدا شود و آنگاه است که به راحت و مقام ارجمند نایل آید.

اى ابا ذر! خداوند به هیچ عبادتى که بالاتر از حزن طولانى باشد بندگى نشده است.

یا ابا ذر! هر که را علمى داده شده که او را به گریه نیاورد حقیقتاً به او دانشى بى‏سود داده شده، که خداوند علما را چنین مدح می کند: «آنان که پیش از آن دانش داده شده‏اند چون (قرآن و کلمات حق) بر آنها خوانده شود به سجده مى‏افتند و بینى به خاک مى‏سایند و می گویند: خداى ما منزه است که وعده او انجام پذیر است، و به سجده افتند و بگریند و بر خشوعشان افزوده گردد.»[4]

یا ابا ذر! هر که مى‏تواند گریه کند بگرید و هر که نمى‏تواند گریه کند در دل همواره محزون باشد و حالت گریه بر خود گیرد، که آدم سنگدل از خداى متعال دور است؛ ولى نمى‏فهمند.

اى ابا ذر! خداوند می فرماید: براى یک بنده، دو بیم و خوف را جمع‏ نمی کنم و نیز وی را دو امن و راحت نمى‏بخشم. اگر در دنیا از خوف من در امان و فارغ باشد در قیامت گرفتار بیمش سازم و اگر در دنیا از من بترسد از خوف در قیامت در امانش بدارم.

یا ابا ذر! اگر کسى به قدر هفتاد پیغمبر عمل (صالح) دارد باید آنها را به چیزى نشمرد، و همواره در اضطراب باشد که نکند در قیامت نجات نیابد.

یا ابا ذر! بنده گناهکارى را در قیامت مى‏آوردند و گناهانش را در برابر دیده‏اش مى‏نهند، مى‏گوید من در دنیا همواره بر این گناه خود ترسان بودم و در نتیجه همین سخن، بخشوده مى‏گردد.

یا ابا ذر! مردی که به کارهاى خوب خودش تکیه و خاطر جمعى دارد و به نظر خود گناهان صغیره و کوچکى انجام می دهد و (آنها را تا دم مرگ رها نمى‏کند) در روز قیامت خداوند بر او خشمگین خواهد بود و مرد دیگرى که گناه مرتکب مى‏شود ولى بعدا آنها را ترک نماید در قیامت در امان خواهد بود.

اى ابا ذر! گاه بنده‏اى گناه مى‏کند و بهشت مى‏رود.

پرسیدم: چگونه یا رسول الله؟

فرمود: گناهش همواره در برابر چشمش مى‏باشد و از آن توبه می کند و به سوى حق باز می گردد تا به بهشت می رود.

اى ابا ذر! زیرک کسى است که نفس را پَست گرداند و براى پس از مرگ کوشش کند، و عاجز کسى است که از هواى نفس پیروى کند و از خدا آرزوها طلبد.

اى ابا ذر! اول چیزى که از میان امت من برداشته مى‏شود امانت و خشوع است تا جایى که یک اهل خشوع پیدا نمى‏کنى‏.

اى ابا ذر! قسم به آن کس که جانم به دست اوست، اگر دنیا به قدر بال مگسى نزد خدا قیمت داشت به کافرى، شربت آب گوارایى نمی داد.

اى ابا ذر! دنیا و آنچه در آن است ملعون خداست؛ مگر آنچه را که به وسیله آن رضاى خدا به دست آید و براى خدا باشد، و نزد خدا هیچ چیز دشمن‏تر از دنیا نمى‏باشد، چون آن را آفرید و از آن روى گردانید و به آن نظر و توجهى نفرمود و تا قیامت نیز نخواهد کرد، و هیچ چیز نزد خدا از ایمان و ترک چیزهایى را که ترک آن را خواسته است محبوب تر نمى‏باشد.

یا ابا ذر! خداوند متعال به برادرم عیسى وحى کرد: یا عیسى! دنیا را دوست مدار که من آن را دوست ندارم و دل به آخرت ببند که خانه بازگشت تو است (و ابدى می باشد).

یا ابا ذر! جبرئیل همه گنجینه‏هاى دنیا را بر پشت استرى براى من آورد، و به من گفت: که این خزینه‏هاى دنیا است، و قبول آن از ثواب و مقام تو در نزد خداوند نخواهد کاست. گفتم: حبیب من جبرئیل! من به این ها نیازى ندارم که چون سیر باشم خدا را شکر می گویم و چون گرسنه شوم از او غذا مى‏طلبم.

یا ابا ذر! چون خداوند خواهد به بنده‏اى نیکى کند و خیر و سعادت را نصیب او گرداند به وى بصیرت در دین و زهد در دنیا و آگاهى به عیوب خویش عطا کند.

یا ابا ذر! هیچ بنده‏اى در دنیا زاهد نباشد مگر آن که خداوند درخت حکمت را در دلش بنشاند و زبانش را به حکمت گویا کند و او را به عیوب و بیماری هاى دنیا و آرمان هاى آن آگاه سازد و او را به سلامت از دنیا بیرون برد و به بهشت برساند.

یا ابا ذر! چون برادر مسلمان را دیدى که نسبت به دنیا بى‏رغبت و زاهد است حرف او را گوش ده که به تو حکمت مى‏آموزد.

گفتم: یا رسول الله! زاهدترین مردم کیست؟

فرمود: آن کس که قبر و پوسیدگى تن در خاک را فراموش نکند و زینت‏هاى دنیا و اضافه بر ضرورت را رها کند، و جهان باقى ابدى را بر دنیاى فانى برگزیند، و فردا را از عمر خود به حساب نیاورد، و هر آن، چنان پندارد که خواهد مُرد و به سر منزل مردگان خواهد رفت.

اى ابا ذر! خداوند متعال به من وحى نفرموده که مال گرد آورم و لکن وحى فرموده که: خداوند خود را تسبیح گوى و از ساجدین باش، چندان خدا را عبادت کن تا به مقام یقین نایل آیى.

اى ابا ذر! من جامه خشن مى‏پوشم و بر خاک مى‏نشینم و انگشت هایم را پس از غذا مى لیسم و بر الاغ برهنه سوار مى‏شوم و مردم را بر ترک خود مى‏نشانم (که این ها همه علامت تواضع است) هر کس از روش من رو گرداند از من نیست.

ای ابا ذر! عشق به مال و مقام، از دو گرگ خون خوارى که به آغل گوسفندان زنند و تا صبح از آنها بدرند براى دین انسان خطرناک تر است، بنگر که پس از این واقعه‏اى از گله گوسفند چه خواهد ماند.

پرسیدم: یا رسول الله! مردم خاضع و فروتن که زودتر از دیگران به بهشت مى‏روند کسانى هستند که بیشتر به یاد خدا مى‏باشند؟

فرمود: نه! بلکه فقرای مسلمین، که پاى بر دوش مردم می گذارند (و به سوى بهشت مى‏روند). خازنان و نگهبانان بهشت به آنها مى‏گویند که: بمانید تا حساب پس دهید. جواب می دهند که: چه حسابى پس دهیم که به خدا، نه قدرت و منصبى داشتیم که عدل و یا ستم روا داریم و نه مال فراوانى که بخل یا اسراف بکار بریم و لکن خدا را عبادت مى‏کردیم و دعوت او را اجابت نمودیم.

یا ابا ذر! دنیا دل ها و بدن ها را به خود مشغول می دارد و خداوند از نعمت هاى حلال ما را باز پرسى مى‏کند تا چه رسد به حرام.

یا ابا ذر! از خداوند خواسته‏ام که رزق دوستان مرا به قدر کفاف قرار دهد و به دشمنانم مال و فرزند بسیار ببخشد.

یا ابا ذر! خوشا به حال زاهدان در دنیا و راغبان به آخرت، آنان که زمین را نشیمن و خاک را بستر و آب را نوشابه خود ساختند، و کتاب خدا را شعار و دعا را دثار(لباس رویین) خود قرار دادند و دنیا را از خود قیچى کردند و خود را از دنیا جدا ساختند.

یا ابا ذر! کِشت براى آخرت، عمل صالح است و کشت دنیا، مال و فرزند.

یا ابا ذر! خداوند به من خبر داد، که: قسم به عزّت و جلالم که عابدان اجر و مقام گریه را در نیافته‏اند که من در اعلاى بهشت بر ایشان کاخى خواهم ساخت که هیچ کس را در آن شریک ایشان قرار نمى‏دهم.

پرسیدم یا رسول الله! زیرک ترین فرد مؤمنان کیست؟

فرمود: آن کس که بیشتر بیاد مرگ باشد و خود را بهتر براى آن آماده سازد.

یا ابا ذر! چون نور الهى بدل راه یابد دل را وسعت بخشد.

گفتم علامت آن نور چیست؟

فرمود: توجه به جهان ابدى، و کناره‏گیرى از دنیاى فریبا، و آمادگى براى مرگ قبل از رسیدن آن.

یا ابا ذر! از خدا بترس؛ ولى براى این که مردم تو را گرامى دارند تظاهر به خداپرستى مکن در حالى که دلت فاسد باشد.

یا ابا ذر! بکوش که در هر کار نیّت صالح داشته باشى حتى در خورد و خواب خود.

اى ابا ذر! خدا را در دل خود بزرگ بدان، نه آنچنان که نادانى، خدا را در نظر مى‏گیرد چون گرفتار سگى شود به یاد او مى‏افتد و مى‏گوید: خدایا این را از من بران، و در پیش خوک می گوید: خدایا! او را رام گردان.

یا ابا ذر! خدا را فرشتگانى است که از خوف او همیشه در حال قیامند و تا نفخ صور سر بر نمی دارند و همى گویند: پاک و منزّهى و ما آن طور که شایسته مقام تو است تو را نمى‏پرستیم.

یا ابا ذر! اگر کسى عمل هفتاد پیغمبر را داشته باشد از هول قیامت، عمل خود را ناچیز مى‏بیند که اگر سطلى از آب جوشان دوزخ در شرق عالم ریخته شود، مغز مغربیان به جوش آید، و اگر دوزخ نفس بر آرَد هیچ مَلک و رسولى نماند مگر آن که به زانو در آید و بگوید: خداوندا! به من رحم کن و قیامت چنان است که ابراهیم، اسحاق را از یاد می برد و مى‏گوید:خداوندا من خلیل توأم، فراموشم مکن.

یا ابا ذر! اگر زنى از بهشت در شبى تیره سر از آسمان دنیا بر آرَد جهان را بهتر از ماه شب چهارده روشن کند، و بوى خوشش به مشام همه مردم زمین برسد، و اگر جامه‏اى از بهشت به دنیا آید همه از دیدارش دل از دست بدهند، و چشمان از دیدارش خیره گردد.

یا ابا ذر! در تشییع جنازه و به هنگام قرائت قرآن و در وقت جنگ و میدان جهاد، خاموش بمان.

یا ابا ذر! چون به دنبال جنازه‏اى مى‏روى عقلت مشغول تفکر و خشوع باشد که تو هم به او ملحق خواهى شد.

یا ابا ذر! نمک نگهدارِ هر چیزى از فساد است؛ ولى اگر نمک فاسد شود چاره و دوایى ندارد، و بدان که دو خوى در شما هست: خنده بى‏تعجّب و بی جا، و تنبلى بدون فراموشى.

یا ابا ذر! دو رکعت نماز مختصر و با تفکر بهتر است از یک شب نماز بدون حضور قلب.

یا ابا ذر! حق، تلخ و سنگین است، و باطل سبک و شیرین، و چه بسا یک ساعت لذّت و شهوت موجب اندوهى دراز شود.

یا ابا ذر! انسان (در دین خود) کاملا بینا و بصیر نگردد مگر آن که مردم را در راه خدا و انجام وظیفه چون چهارپایان بداند و در عین حال چون بخود مى‏نگرد، بگوید من از همه کوچکترم.

اى ابا ذر! به حقیقت ایمان نرسى مگر آن که همه مردم را در دینشان، ‏احمق و در دنیاشان، عاقل بدانى.

اى ابا ذر! پیش از آن که به حسابت برسند خود را محاسبه کن، که این محاسبه براى حساب فردایت بهتر است، و پیش از آن که تو را به میزان سنجش نهند خود را بسنج، و خود را براى روز حساب بزرگ آماده کن؛ روزى که هیچ امر پنهانى بر خدا مستور نماند.

یا ابا ذر! از خدا شرم داشته باش، که به خدا من هر گاه به مستراح می روم جامه بر سر مى‏کشم و از دو فرشته‏اى که با من هستند خجالت می کشم‏

یا ابا ذر! مى‏خواهى به بهشت بروى؟

گفتم: آرى یا رسول الله پدرم فدایت.

فرمود: آرزوهایت را کم کن و مرگ را جلو و در برابر دیده بدار، و آن طور که باید از خدا شرم داشته باش.

گفتم: یا رسول الله همگى ما از خدا می ترسیم.

فرمود: آن شرم را نمى‏گویم، و لکن حیاء از خدا این است که مرگ را فراموش نکنى، و شکم را (از حرام) نگهدارى و فکر خود را (از بد اندیشى) حفظ کنى، و هر که مقام عالى آخرت را مى‏خواهد باید زیور دنیا را رها کند، که اگر چنین باشى به ولایت خدا نایل گشته‏اى‏

یا ابا ذر! دعا براى کار نیک همان قدر کافی است که نمک براى طعام کافی است.

یا ابا ذر! مَثَل آن کس که بدون عمل، دعا مى‏کند مثل کسى است که بدون کمان، تیر بیندازد.

یا ابا ذر! خداوند به واسطه خوب بودن بنده‏اى کار فرزند و نوه او را به اصلاح مى‏آورد و مقام او را در اطرافیان و همسایگان تا زمانى که با آنها است رعایت مى‏نماید.

یا ابا ذر! خداوند متعال از سه کس به ملائکه می بالد:

کسى که در بیابان بى‏آب و علفى اذان بگوید و برخیزد و نماز بگزارد، خداوند به ملائکه می فرماید: به این بنده من بنگرید که نماز مى‏خواند و هیچ کس جز من او را نمى‏بیند، و هفتاد هزار فرشته نازل مى‏شوند و پشت سر او نماز مى‏خوانند و تا فرداى آن روز برایش استغفار مى‏کنند،

و مردی که شب بر مى‏خیزد و به تنهایى نماز می خواند و در سجده خوابش مى‏برد، خداوند متعال می فرماید: به بنده‏ام بنگرید که روحش نزد من است و بدنش در سجده

و مردی که در میدان جهاد است همه همراهانش فرار کرده‏اند و او می جنگد تا شهید گردد.

یا ابا ذر! هیچ بنده‏اى براى سجده من پیشانى بر یکى از نقطه‏هاى زمین نمى‏نهد مگر آن که آن زمین روز قیامت به سجده او شهادت می دهد و هیچ زمینى نیست که مردمى شب در آن فرود آیند مگر آن که صبحگاه آن زمین بر آنها درود یا لعنت فرستد.

اى ابا ذر! هیچ صبح و شامى نشود مگر آن که نقاط زمین به یکدیگر گویند: اى همسایه من آیا کسى به یاد و ذکر خدا از روى تو گذشته باشد؟ یا سجده‏کننده‏اى براى خدا پیشانى بر تو نهاده؟ که قسمت هایى از آن جواب دهند:«آرى» و قسمتهایى گویند:«نه» و آن قسمت که جواب مى‏دهد: «آرى» به جنبش و شادى مى‏آید که بر همسایه‏اش برترى یافته.

یا ابا ذر! خداوند متعال چون زمین و درختان را در آن آفرید هیچ درختى نبوده جز آن که بنى آدم از آن سودى می برده، و زمین و درختان‏ همه بر همین منوال بوده‏اند تا آن که مردم به این کلام کفر آمیز و زشت تکلم کردند که: (خداوند فرزند اختیار کرده)، زمین از این سخن به لرزه آمد و منفعت بعضى از درختان از بین رفت.

یا ابا ذر! زمین بر مرگ مؤمن تا چهل روز مى‏گرید.

یا ابا ذر! چون بنده‏اى که در زمین خشک و بى‏آب و علفى باشد وضو یا تیمم بسازد و اذان گوید و به نماز ایستد، خداوند فرشتگان را فرماید که: پشت سر او صفى چنان طولانى از نماز ببندند که دو طرفش ناپیدا باشد، و با رکوع او به رکوع روند و با سجده او، سجده کنند و بر دعاى او، آمین گویند.

یا ابا ذر! هر که اقامه گوید بدون اذان، جز همان دو ملک موکل او با او نماز نخوانند.

یا ابا ذر! هیچ جوانى نیست که ترک دنیا گوید و جوانى خود را در اطاعت خدا به سر آرَد مگر آن که خداوند اجر هفتاد و دو پیغمبر به او عطا کند.

یا ابا ذر! آن کس که میان جمعى غافل، ذکر خدا گوید چون کسى است که در میان سربازان فرارى به جهاد ادامه دهد.

اى ابا ذر! همنشین خوب، بهتر از تنهایى است، و تنهایى، بهتر از همنشین بد است، و سخن خوب گفتن، بهتر از سکوت است و سکوت از سخن شرّ، بهتر است.

یا ابا ذر! جز با مؤمن منشین، و جز آدم متقى غذاى تو را نخورد و غذاى فاسقان را مخور.

یا ابا ذر! غذاى خود را به کسى ده که براى خدا دوستش دارى و غذاى کسى را بخور که تو را براى خداوند متعال دوست دارد.

یا ابا ذر! خداوند نزد هر سخنگویى، حاضر است، و انسان باید از خدا بترسد و او را در نظر گیرد و بداند که چه مى‏گوید.

یا ابا ذر! زیادى سخن را رها کن و آن اندازه سخن که حاجت تو را انجام دهد و زندگى تو را اداره کند براى تو کافی است.

یا ابا ذر! براى انسان همین اندازه دروغ کافى است که هر چه‏می شنود به زبان آرَد.

یا ابا ذر! هیچ چیز براى زندانى نگهداشتن، بهتر از زبان نیست.

یا ابا ذر! یکى از بزرگداشت هاى خدا، احترام به پیرمرد مسلمان است، و احترام به کسانى که به قرآن، عالم و بدان عاملند، و احترام به سلطان عادل.

یا ابا ذر! کسى که زبانش را نگه ندارد، عملى انجام نداده.

یا ابا ذر! عیب جوى خَلق و مدیحه گو و طعنه زن و ظاهر ساز، مباش.‏

یا ابا ذر! بنده مادام که اخلاقش بد است مرتباً از خدا دور مى‏گردد.

یا ابا ذر! کلمه طیّبه صدقه است، و هر قدمى که به طرف نماز بر مى‏دارى صدقه است.

یا ابا ذر! هر که نداى دعوت‏کننده خدا (مؤذن) را جواب گوید (و به نماز شتابد) و مساجد را نیکو آباد کند پاداش عمل او بهشت است.

گفتم: پدر و مادرم فدایت یا رسول الله چگونه مساجد را آباد کند؟

فرمود: صدا در آن بلند نکند، و در باطل فرو نرود، و در آن خرید و فروش ننماید و تا در مسجد است لغو را ترک گوید، و اگر نکند در قیامت جز خود را ملامت منماید.

یا ابا ذر! تا در مسجد نشسته‏اى خداوند به هر نفسى درجه‏اى در بهشت به تو عنایت مى‏کند، و ملائکه با تو به نماز مى‏ایستند، و به هر نفسى، ده حسنه برایت مى‏نویسد و ده گناه از نامه‏ات محو مى‏سازد.

یا ابا ذر! می دانى که این آیه در چه باره آمده؟ «شکیبایى پیشه کنید و از خدا بترسید، خدا را در نظر داشته باشید تا رستگار شوید.»[5]

گفتم: نه یا رسول اللَّه پدر و مادرم فدایت.

فرمود: پس از نمازى به انتظار نماز دیگر نشستن.

یا ابا ذر! وضو کامل و خوب گرفتن در هواى سرد از کفّارات است، و بسیار به مساجد رفتن، جهاد مى‏باشد.

یا ابا ذر! خداوند متعال می فرماید: محبوب ترین بندگان نزد من کسى است که به خاطر من با مردم دوستى نماید، و دلش به مساجد بسته باشد، و نیمه‏هاى شب به استغفار برخیزد، اینانند که چون خواهم به مردم زمین عقوبتى فرستم به یاد آنها عقوبت را از ایشان بر می ‏گردانم.

یا ابا ذر! هر نشستنى در مسجد بیهوده است؛ مگر براى سه چیز: نماز خواندن، ذکر خدا، فراگیرى دانش.

یا ابا ذر! به عمل با تقوى بیشتر همّت داشته باش تا به عمل (تنها) که عمل با تقوى کاسته نشود و چگونه عمل مقبول کاسته گردد؟ و حال آن که خداوند متعال می فرماید:« فقط خداوند عمل متقیان را مى‏پذیرد.»[6]

یا ابا ذر! انسان متقى نخواهد بود مگر آن که از خویشتن حساب کِشد دقیق تر از حساب کشیدن شریکى از شریک خود، تا بداند که لباس و غذا و نوشابه‏اش از چه ممرّى است، از حرام یا حلال.

یا ابا ذر! هر که خواهد گرامى‏ترین مردم باشد تقوى پیشه کند.

یا ابا ذر! هر که در کسب ثروت بى‏باک باشد و از هر جا (حلال یا حرام) که رسد ابا نکند خداوند نیز باک نخواهد داشت که از کدام در به دوزخش اندازد.

یا ابا ذر! محبوب ترین شما نزد خدا کسى است که بیشتر به یاد خدا باشد و گرامى‏ترین شما نزد خداوند متقى‏ترین شماست، و نجات یابنده ترین شما از عذاب خدا خائف‏ترین شما است از خدا.

یا ابا ذر! متقیان کسانی هستند که از چیزهایى که از آنها پرهیز لازم نیست پرهیز کنند که به شبهه‏ها گرفتار نشوند.

اى ابا ذر! هر که خدا را اطاعت کند ذکر او را گفته؛ اگر چه نماز و روزه و قرائت قرآن او کم باشد.

یا ابا ذر! ملاک و اصل دین، ورع و پارسایى است و سَر دین، اطاعت است.

یا ابا ذر! پارسا باش که عابدترین مردم خواهى بود، و بهترین چیز در دین، ورع است.

یا ابا ذر! فضیلت علم از عبادت بیشتر است، و بدان که اگر چندان نماز گزارید که خمیده شوید، و آن قدر روزه بگیرید که چون نى، لاغر شوید این اعمال سودى نبخشد؛ مگر آن که با ورع و پارسایى همراه باشد.

یا ابا ذر! مردم پارسا و زاهد در دنیا، حقیقتاً از اولیاء الله هستند.

یا ابا ذر! هر که در قیامت بدون سه چیز بیاید زیانکار است.

پرسیدم آنها چیست؟

فرمود: ورع و پارسایى که او را از گناهان حفظ کند، و حلمى که در برابر نادان کارىِ سفیهان او را نگه دارد، و اخلاقى که به وسیله آن با مردم مدارا نماید.

اى ابا ذر! اگر خواهى که قوى‏ترین مردم باشى بر خداى متعال تکیه و توکل کن، و اگر خواهى که گرامی ترین مردم باشى از خدا بترس، و اگر دوست دارى که غنى‏ترین مردم باشى به آنچه نزد خدا است امیدوارتر باش از آنچه در اختیار و در دست تو است.

یا ابا ذر! اگر همه مردم به این آیه عمل کنند خداوند همه آنها را کفایت کند: «هر که تقوى پیشه کند خداوند گشایشى بر او پدید آرَد و از جاى بی گمان به او روزى رساند و هر که به خدا توکل کند خداوند براى او کافى است که خدا هدف و خواسته خود را به انجام مى‏رساند»[7]

یا ابا ذر! خداى متعال گوید: به عزّت و جلالم هیچ بنده‏اى خواسته مرا بر خواهش خود مقدم نمی دارد مگر آن که بى‏نیازیش را در وجودش قرار می دهم و همّتش را متوّجه آخرت می گردانم و آسمان ها و زمین روزیش را به عهده گیرند و تنگى روزى او را بر طرف گردانم، و من براى او برتر از تجارت هر تاجرى باشم.

یا ابا ذر! اگر فرزند آدم از روزى گریزد چنان که از مرگ می گریزد روزى همانند مرگ بى‏تردید به او خواهد رسید.

یا ابا ذر! می خواهى کلماتى به تو بیاموزم که خداوند به آنها تو را سود دهد؟

گفتم: آرى یا رسول الله!

فرمود: خدا را حفظ کن تا او نیز تو را حفظ کند(یعنى از حدود الهى محافظت نما و آنها را مراعات کن و از حد و مرز الهى خارج نشو) مراقب خدا باش تا همواره او را در جلوى خود بیابى‏. در راحتى در فکر خدا باش تا در سختى او به یاد تو باشد، و چون حاجتى دارى‏ از خدا بخواه و چون یارى می جویى از خدا بجوى، که قلم آنچه را که تا قیامت شدنى است نوشته است، و اگر همه مردم بکوشند تا نفعى به تو رسانند که خدا مقدر نکرده نخواهند توانست، و اگر بکوشند که ضررى به تو وارد آورند که خداوند مقدر ننموده نخواهند توانست و اگر مى‏توانى که با رضا و یقین براى خداى عزّ و جل عمل کنى البته بکن، و اگر نتوانى بدان که در شکیبایى بر ناگواری ها سود نهفته است، و پیروزى در صبر است و گشایش با سختى‏ها است و به دنبال هر سختى، راحتى است.

یا ابا ذر! به غناى خدا بى‏نیازى بجوى تا خدا تو را بى‏نیاز کند.

گفتم: آن چیست یا رسول الله؟

فرمود: خوراک صبح و شام است. اگر کسى به روزى الهى قانع باشد، بى‏نیازترین مردمان است.

یا ابا ذر! خداى متعال فرماید: من از حکیم حرف قبول نمی کنم؛ ولى به همّت و هدف او مى‏نگرم اگر میل و همّ او در چیزى است که من راضى و خشنود باشم، سکوت او را ثواب حمد می دهم.

یا ابا ذر! خداوند متعال به چهره‏ها و اموال شما نگاه نمى‏کند بلکه به دل ها و اعمال شما می نگرد.

یا ابا ذر! تقوى در اینجا است (حضرت اشاره به سینه فرمود).

یا ابا ذر! چهار چیز است که غیر از مؤمن به آن نمى‏رسد: سکوت که اول عبادت است، فروتنى براى خداى سبحان، و در هر جا به یاد خداى متعال بودن، و کمى ثروت.

یا ابا ذر! همواره در فکر انجام حسنه باش؛ اگر چه به انجام آن نرسى تا از غافلان نوشته نشوى.

یا ابا ذر! هر که اختیار دامن (شهوت جنسى) و دهانش را داشته باشد به بهشت خواهد رفت.

گفتم یا رسول الله ما به گفته‏هایمان مؤاخذه خواهیم شد؟

فرمود: یا ابا ذر! مگر چیزى جز کشته‏هاى زبان مردم را به صورت به جهنم مى‏اندازد؟ که تا خاموش هستى در سلامتى و چون زبان به حرف بگشایى چیزى به نفع یا ضرر تو نوشته مى‏شود.

یا ابا ذر! گاه کسى در مجلسى کلمه‏اى مى‏گوید که مجلسیان را بخنداند و به واسطه همان به قدر زمین تا آسمان به سوى جهنم سقوط مى‏کند.

یا ابا ذر! واى بر کسى که سخن هاى دروغ می گوید تا مردم را بخنداند. واى بر او! واى بر او! واى بر او!

یا ابا ذر! هر که سکوت کند نجات یابد، بر تو باد به راستگویى، و هرگز کلمه‏اى دروغ از دهانت بیرون نشود.

مولف : علامه محمد باقر مجلسی