کتاب حلیه المتقین در آداب و اخلاق اسلامی

حِلْیةُ الْمُتَّقین، کتابی فارسی و همه‌فهم درباره اخلاق، آداب و سنن اسلامی، اثر علامه محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق). چنانکه علامه مجلسی گفته، کتاب، ترجمه روان روایات معتبر شیعه است. حلیة المتقین در ۱۴ باب و یک خاتمه تنظیم شده و آداب لباس پوشیدن، آداب خوردن و آشامیدن، ازدواج و معاشرت با زنان و فرزندان و مردم، آداب تجارت کردن و سفر، از جمله مطالب کتاب است.

علامه مجلسی، کتاب حلیة المتقین را در سال ۱۰۸۱ق، در ۴۴ سالگی نوشته است. این کتاب بارها چاپ و به زبان‌های عربی و اردو ترجمه شده است. محمدتقی بهار، مهمترین کار علامه مجلسی پس از تألیف بحار الانوار را نوشتن آثاری به زبان فارسی دانسته است.

حمدباقر اصفهانی‌ (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق)، مشهور به علامه مجلسی و مجلسی دوم، فرزند محمدتقی مجلسی، مشهور به مجلسی اول است.علامه مجلسی، در ۱۰۳۷ قمری در اصفهان متولد شد.مجموعه عظیم روایی بحارالانوار و همچنین کتاب مرآة العقول در شرح اصول کافی از مهمترین آثار او دانسته شده است.

علامه مجلسی، در دوره شاه سلیمان صفوی، عهده‌دار منصب شیخ الاسلامی شد و تا پایان عمر این مسئولیت را به عهده داشت.شیخ حرّ عاملی، هم‌عصر علامه مجلسی، او را محقق، فقیه، متکلم، محدث ثقه و دارای تألیفات سودمند بسیار خوانده است.مجلسی دوم، از معدود عالمانی بوده که آثاری به زبان فارسی نگاشته است تا قابل استفاده عموم باشد؛ از جمله حیات القلوب، حلیة المتقین و جلاء العیون. بیش از ۵۰ اثر فارسی به وی نسبت داده شده است.محمدتقی بهار، شاعر و ادیب برجسته معاصر در ایران، مهمترین کار علامه مجلسی پس از تألیف بحار الانوار را تالیف آثاری به زبان فارسی دانسته که به گفته او، اهل علم تا آن روز چنان کاری نکرده بوده‌اند.

انگیزه و تاریخ تألیف : چنانکه علامه مجلسی در مقدمه کتاب حلية المتقين گفته، این کتاب را به درخواست عده‌ای نوشته که از او رساله‌ای مختصر و همه‌فهم خواسته‌اند درباره آدابی که با سند معتبر از ائمه نقل شده است.

بنابر نوشته آقابزرگ تهرانی، تألیف حلیة المتقین در ۲۶ ذی الحجه سال ۱۰۸۱ق به پایان رسیده است؛[۱۰] یعنی در ۴۴ سالگی علامه مجلسی.

محتوای کتاب : حلیة المتقین، کتابی است به زبان فارسی، درباره اخلاق، آداب و سنن اسلامی که چنانکه مجلسی گفته، ترجمه روان روایات شیعه است.

کتاب، ۱۴ باب و یک خاتمه دارد و هر فصل حاوی ۱۲ فصل است. هر کدام از بخش‌های کتاب، در بیان آدابی است؛ از جمله در بیان آداب لباس، آداب زیور پوشیدن و خضاب کردن، خوردن و آشامیدن، ازدواج و معاشرت با زنان و تربیت فرزندان، مسواک کردن و تراشیدن سر، آداب بوی خوش داشتن، حمام رفتن و غسل کردن، خوابیدن و بیدار شدن، معاشرت با مردم، سلام کردن، آداب داخل شدن در خانه و بیرون رفتن از آن، آداب پیاده رفتن و سوار شدن و تجارت کردن و سرانجام در آداب سفر.[۱۳] عناوین ابواب مختلف کتاب عبارتند از:

1. آداب جامه و لباس پوشیدن.
2. آداب زیور پوشیدن مردان و زنان، سرمه کشیدن، در آینه نظر‌کردن و خضاب کردن.
3. آداب خوردن و آشامیدن.
4. دربیان فضیلت تزویج و آداب معاشرت با زنان و چگونگی تربیت فرزندان.
5. آداب مسواک کردن، شانه کردن، ناخن و شارب گرفتن، سر تراشیدن و امثال آن.
6. آداب بوی خوش استعمال کردن، گل بوئیدن و روغن مالیدن.
7. آداب استحمام و متعلقات آن و آداب بعضی از غسل‌ها.
8. آداب خوابیدن و بیدار شدن.
9. آداب حجامت کردن، تنقیه و ذکر خواص بعضی از ادویه و معالجه بعضی از امراض و ذکر بعضی از ادعیه.
10. آداب معاشرت با مردم و حقوق اصناف.
11. آداب مجالس مانند سلام، مصافحه، معانقه، بوسیدن و امثال اینها.
12. آداب داخل شدن خانه و بیرون رفتن از آن.
13. آداب پیاده رفتن، سوار شدن، بازار رفتن، تجارت، زراعت و نگهداری چهارپایان.
14. آداب سفر.

خاتمه: در بیان بعضی از آداب متفرقه و فواید سودمند.

گزیده ای از کتاب : 

آداب بارداری و وضع حمل

از حضرت صادق (علیه السلام) نقل است: زن حامله به بخورد، تا فرزندش خوشبوتر و رنگ فرزند صاف تر باشد. به سند معتبر منقول است که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: اول چیزی که زن زاییده می خورد، باید رطب باشد؛ چنان که حق تعالی به حضرت مریم بعد از زاییدن حضرت عیسی رطب خورانید. گفتند که اگر وقت رطب نباشد چه کند؟ فرمود: نه دانه خرما از خرماهای مدینه بخورد و اگر نباشد نه دانه از خرماهایی که باشد بخورد. به درستی که حق تعالی می فرماید: به عزت و جلال خودم سوگند که هر زنی تازه زاییده که رطب بخورد، فرزند او را بردبار گردانم.

در حدیث معتبر نقل است که حضرت علی بی الحسین (علیه السلام) چون وقت ولادت زن می شد، می فرمود: زنان را از خانه بیرون کنید تا اول مرتبه نظر زنان بر عورت طفل نیفتد منقول است که چون به آن حضرت بشارت فرزند می دادند، نمی پرسید که پسر است یا دختر، بلکه اول می پرسید که سالم و درست است یا نه. اگر می گفتند که درست است و عیبی در خلقتش نیست، می فرمود: الحمدلله الذی لم یخلق منی شیئا مشوها. یعنی: سپاس خداوند را که از من فرزندی نیافرید که قبیح و معیوب است.

از حضرت صادق (علیه السلام) منقول است که چون فرزند متولد شد، به قدر عدسی ازجا و شیر بگیر و در آب حل کن. دو قطره در بینی راست طفل و یک قطره در بینی چپش بریز و در گوش راستش اذان بگو و در گوش چپش اقامه بگو، پیش از آن که نافش را ببرند. اگر چنین کنی، هرگز ترس به او نرسد.

از حضرت امیر (علیه السلام) منقول است که کام فرزندان خود را به خرما بردارید که حضرت پیغمبر (صلی الله علیه و آله وسلم) چنین می کرد با امام حسن و امام حسین (علیه السلام). حضرت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: هرکه فرزندی از او متولد شود، باید که اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپش بگویید که نگهدارنده او است از شر شیطان. از حدیث ولادت حسنین (علیه السلام) ظاهر می شود که مکروه است طفل را در ابتدای ولادت در جامه زرد پیچیدن و سنت است که در جامه سفید پیچند. از حضرت صادق (علیه السلام) منقول است: کام طفل خود را به تربت حضرت امام حسین (علیه السلام) بردارید که او را از دردها و بلاها دور می سازد.

دعای وضع حمل

روایت است که شخصی به خدمت حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) آمد و گفت که زن من از درد زاییدن در حال مردن است. حضرت فرمود: برو این آیه را بر او بخوان فاجاءها المخاض الی جذع النخلة قالت یالیتنی مت قبل هذا و کنت نسیا منسیا، فنادیها من تحتها الا تحزنی قد جعل ربک تحتک سریا وهزی الیک بجذع النخلة تساقط علیک رطبا جنیا )1( سوره مریم، 23 - 25. سپس به آواز بلند بگو: والله اخرجکم من بطون امهاتکم لا تعلمون شیئا و جعل لکم السمع و الابصار و الافئدة لعلکم تشکرون )2( سوره نحل، آیه 78. . کذلک اخرج ایها الطلق اخرج باذن الله. چون بخوانی، نجات می یابد به یاری خدا.

به سند دیگر از آن حضرت روایت است: برای دشواری زاییدن این آیات را در ظرف پاکیزه به مشک و زعفران بنویسند و به آب چاه بشویند و به خورد زن بدهند و بر شکم و فرجش بپاشند: کانهم یوم یرونها لم یلبثوا الا عشیة اوضحاها )3( سوره نازعات، آیه 46. و کانهم یوم یرون ما یوعدون لم یلبثوا الا ساعة من نهار بلاغ فهل یهلک الا القوم الفاسقون )4( سوره احقاف، آیه 35. و لقد کان فی قصصهم عبرة لاولی الالباب ما کان حدیثا یفتری ولکن تصدیق الذی بین یدیه و تفصیل کل شی ء و هدی و رحمة لقوم یؤمنون )5( سوره یوسف، آیه 111. .

نامگذاری

از حضرت امام محمدباقر (علیه السلام) نقل است که استوارترین نام ها برای فرزند نامی است که دلالت بر بندگی خدا کند؛ مثل عبدالله و بهترین نام ها نام پیغمبران است. از حضرت امیر (علیه السلام) است که فرزند را در شکم مادر نام بگذارید و اگر نام نگذارید سقط می شود و در قیامت با پدر خود گوید: چرا مرا نام نگذاشتی و رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) محسن فرزند فاطمه را در شکم مادرش بود نام گذاشت و محسن آن فرزند است که پس از حضرت (صلی الله علیه و آله وسلم) هنوز در شکم بود که عمر او را شهید کرد.از حضرت امام موسی (علیه السلام) است که نخستین نیکی که پدر با فرزند خود می کند، آن است که او را نام نیکی بگذارد. حضرت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) فرموده است: هرکس چهار فرزند برای او به وجود آید و هیچ یک را به نام من مسمی نسازد، مرا جفا کرده است. در حدیث دیگر از امام موسی (علیه السلام) است که فقر و بینوایی داخل خانه ای نمی شود که در آن خانه، نام محمد یا علی یا حسن یا حسین یا جعفر یا طالب یا عبدالله یا فاطمه بوده باشد.

در حدیث است که شخصی خدمت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) رسید و گفت: مرا پسری رسیده است نامش را چه بگذارم؟ فرمود: بهترین نام ها نزد من حمزه است. از جابر نقل است: با حضرت امام محمدباقر (علیه السلام) به خانه شخصی رفتم. طفلی بیرون آمد، حضرت از او پرسید: چه نام داری؟ گفت: محمد. پرسید: چه کنیت داری؟ گفت ابوعلی. حضرت فرمود: خود را از شیطان در امان درآورده ای! به درستی که هرگاه شیطان می شنود که کسی را آواز یا محمد و یا علی می کنند، آب می شود.

در حدیث دیگر است: شخصی به حضرت صادق (علیه السلام) گفت: خدا به من پسری داده است. فرمود: مبارک باشد! نامش چیست؟ گفت: محمد. حضرت سر به جانب زمین فرود آورد و چند بار اسم محمد را گفت تا آن که نزدیک شد که روی ایشان به زمین برسد. سپس فرمود: جان خودم و فرزندم و زنانم و پدر و مادرم و جمیع اهل زمین فدای حضرت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) باد. چون او را چنین نام مبارکی گذاشته ای، او را دشنام مده و او را مزن و بد به او مرسان و بدان که هیچ خانه ای نیست که در آن اسم محمد باشد مگر آن که هر روز آن خانه را مقدس و مطهر می گردانند.

در چندین حدیث وارد شده است که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) نهی فرمود از نام گذاشتن به اسم حکم و حکیم و خالد و مالک و فرمود: دشمن ترین نام ها نزد خدا حارث و مالک و خالد است. 

در فقه الرضا (علیه السلام) مذکور است که نام فرزند را در روز هفتم تعیین بکنید.

مولف : علامه محمد باقر مجلسی

ناشر : نشر اسماء