کتاب غدیر در شعر فارسی

رویداد پر از عظمت و فخر غدیرخم از جمله حقایق تاریخی و معنوی است که شاعران و سرایندگان اندیشمند و چیره‌دست بسیاری، از مذاهب و ملل گوناگون درباره آن اشعاری زیبا و دل‌انگیز سروده‌اند.

اگر حضرت خضر آب حیات نوشید و ماندگار ماند، ادبیات و فرهنگ مسلمانان نیز در سایه سار قرآن مجید و به راهنمایی خدا و رسولش از آب غدیر خم سیراب گشت و جاودانه شد. تو گویی نام و یاد مولای پارسایان علی(ع) آب حیات دلهاست که دیوانها را چنین دلربا ساخته و آثار ادبی وهنری را از آفت فنا و فراموشی پاک پرداخته است.

و اینک مدح مولا، زینت بخش دلها و دفترهاست. کمتر شاعری می توان یافت که دست کم جرعه ای از خم غدیر ننوشیده، جان تشنه اش حلاوت حلالِ عشق علوی این شراب طهور را نچشیده باشد. نه تنها شعرای بزرگ عرب از حسان بن ثابت و کمیت اسدی و دعبل خزاعی گرفته تا سید حیدر حلّی و بولس السلامه و ازری کبیر، که شاعران حقجو و حقیقت گو هم از هر نژاد و زبان به اصالت این برکه با برکت و به زلالی این چشمه جوشان شهادت داده اند. در این میان شاعران پارسی گوی نیز به حقانیّت غدیرخم گواهی داده و گاه با سرودن چکامه های فاخر و بلند، و غدیریّه های غرّا و رسا، گوی سبقت از همگنان ربوده اند؛ چرا که ایرانیان مسلمان را از همان نخست به علی و آل پاکش گرایشی دیگر و برتر، ارادتی فزونتر و بهتر بود.

این کتاب مجموعه ای از اشعار شعرای نامی ایران زمین درباره غدیر می باشد.

زایش شعر غدیر با سروده حسان ثابت : و می‌توان ادعا کرد که در میان وقایع اسلام، تنها واقعه غدیر است که از همان لحظات وقوع قطعه شعری به عنوان سند دایمی ضمیمه آن شده است. شاعر زبردست عرب «حسان بن ثابت» با اجازه رسمی پیامبر(ص) لحظاتی پس از خطابه آن حضرت اشعاری را که درباره غدیر سروده بود در حضور مردم خواند و بدین گونه اولین شعر فرهنگ غدیرخم را در ذهن تاریخ ثبت کرد.

نه‌تنها شاعران بزرگ عرب ـ از حسان بن ثابت و کمیت اسدی و دعبل خزاعی گرفته تا سید حیدرحلّی و بولس السلامه و ازری کبیر، که بسیاری از شاعران حق‌جو و حقیقت‌گو، از هر نژاد و زبان دیگر نیز به اصالت این برکه با برکت و به زلالی این چشمه جوشان شهادت داده‌اند و در وصف غدیرخم و امیرالمؤمنین(علیه السلام) شعرها سروده‌اند.

ترنم غدیر در ادبیات جهان : هرچند که شعر غدیر به زبان‌های عربی، ترکی، اردو و سایر زبان‌های دیگر به رشته تحریر درآمده است اما فارسی‌زبانان که همواره در طول تاریخ شیفتگی و گرایشی خاص و ویژه به دین اسلام و علی(ع) و آل مطهرش(ع) داشته‌اند، گوی سبقت را از سایرین ربوده و اشعار بسیاری هم از لحاظ کمی و هم از لحاظ کیفی در این باب سروده اند و می‌توان گفت که کمتر شاعری بوده است که در توصیف و یادکرد غدیر شعری نسروده باشد.

ابوالقاسم فردوسی

حماسه سرای بزرگ باستان حکیم ابوالقاسم فردوسی (م۴۱۱ق) نیز در اشعار بسیاری به مدح علی(ع) و غدیرخم پرداخته و از علی(ع) به عنوان "وصی" یاد می‌کند که ریشه در اعتقاد عمیق وی به غدیرخم دارد. گوید:

چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی / خداوند امر و خداوند نهی

که من شهر علمم، علیّم در است / درست این سخن گفت پیغمبر است

گواهی دهم کاین سخن را ز اوست / تو گویی دو گوشم به آواز اوست

اگر چشم داری به دیگر سرای / به نزد نبی و وصی گیر جای

منم بنده اهل بیت نبی / ستاینده خاکِ پای وصی

خود آن روز نامم به گیتی مباد / که من نام حیدر نیارم به یاد

بر این زادم و هم بر این بگذرم / یقین دان که خاک پیِ حیدرم

غدیر در دیوان شمس مولوی

جلال الدین محمّد مولوی نیز (م۶۷۰ق) در دیوان شمس تبریزی خویش علی(ع) را "وصی" می‌خواند و می‌گوید:

تا صورت پیوند جهان بود علی بود / تا نقش زمین بود و زمان بود علی بود

شاهی که ولی بود و وصی بود علی بود / سلطان سخا و کرم و جود علی بود …

آن شیر دلاور که ز بهر طمع نفس / در خوان جهان پنجه نیالود علی بود

آن کاشف قرآن که خدا در همه قرآن / کردش صفت عصمت و بستود علی بود

دفتر ششم مثنوی معنوی

و در دفتر ششم مثنوی نیز به تفسیر حدیث من کنت مولاه فعلیّ مولاه می‌پردازد و با وام گیری از غدیرخم می‌گوید:

زین سبب پیغمبر با اجتهاد / نام خود و آن علی مولا نهاد

گفت هر کس را منم مولا و دوست / ابن عمّ من علی مولای اوست

کیست مولا آن که آزادت کند / بند رقیّت ز پایت بر کَند

سعدی و ستایش امیرالمؤمنین و غدیر

سعدی شیرازی (م۶۹۰ق) نیز کسی از اصحاب پیامبر(ص) را مانند علی(ع) نستوده است و از او با نام "ولی" یاد می‌کند:

جوانمرد اگر راست خواهی ولی است /  کرم پیشه شاه مردان علی است

سعدی قصیده ای از قصاید خود به طور مستقیم به شرح و توصیف واقعه غدیرخم می‌پردازد و می‌گوید:

به آن روزی که وحی آمد نبی را / که از پالان اشتر ساخت منبر

که بعد از مصطفی در کلّ عالم / نَبُدْ فاضل‌تر و بهتر ز حیدر

پس از احمد امام حق علی دان / که بود او نفس معصوم مطهّر

حافظ شیرازی

و همچنین حافظ شیرازی نیز (م۷۹۲ق) همین نوا را می‌نوازد و می‌گوید:

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باشر / پیوسته در حمایت لطف الاه باش...

آن را که دوستی علی نیست کافر است / گو زاهد زمانه و گو شیخ راه باش

امروز زنده ام به ولای تو یا علی / فردا به روح پاک امامان گواه باش

لسان الغیب در قصیده نخست که دیباچه دیوان نیز به حساب می‌آید چنین می‌گوید:

نوشته بر در فردوس کاتبان قضا / نبی رسول و ولی عهد حیدر کرّار

امام جنّی و انسی علی بود که علی / ز کل خلق فزونست از صغار و کبار

علی امام و علی ایمن و علی ایمان / علی امین و علی سرور و علی سردار…

علی ز بعد محمّد زِ هر که هست بِه است / اگر تو مؤمن پاکی بکن بر این اقرار…

به حقّ دین محمّد بخون پاک حسین / به حقّ مردم نیک از مهاجر و انصار

که نیست دین هدی را به قول پاک رسول / امام، غیر علی بعدِ احمد مختار

غدیر در آینه ادبیات شعر معاصر :

نه تنها شاعران بزرگ تاریخ ادبیات ایران بلکه شعر غدیر توسط شعرای قرنهای مختلف سروده شده و در حفظ و زنده نگه داشتن این ماجرا اثر بسزایی داشته است.

کسایی مروزی، منوچهری دامغانی، ‌ابوالمفاخر رازی، ‌سوزنی سمرقندی، سنایی غزنوی، شرف الشعراء بدرین قوامی رازی، عطّـار نیشـابوری، ‌بابا فغانی، صائب تبریزی، ‌فیاض لاهیجی، نظیری نیشابوری، عاشق اصفهانی، میر شمس الدین فقیر دهلوی، وصال شیرازی، قاآنی شیرازی، ‌وامق یزدی، اختر طوسی، نسیم شمال، صبوری کاشانی، ‌ملک الشعرای بهار، سیّد محمد حسین شهریار، فرصت شیرازی، ‌ایرج میرزا، طوطی همدانی، شباب شوشتری، صادق سرمد، ‌خوشدل تهرانی، یوسفعلی میرشکاک، سید مصطفی موسوی گرمارودی، ‌احمد عزیزی، مشفق کاشانی، مهدی اخوان ثالث (م.امید)، سید علی موسوی گرمارودی، کمال معتضدی، محمد علی سالاری، طاهره موسوی گرمارودی، محمد جواد غفورزاده(شفق)، محمود شاهرخی و بسیاری دیگر از شاعران ایران که بردن نام تمامی آنها به دلیل کثرت در این مقال نمی گنجد از شاعرانی هستند که اشعار نغز و پر محتوایی درباره واقعه غدیر به رشته نظم کشیده‌اند.

شعری از ملک الشعرای بهار:

در غدیرخم امروز، باده ای به جوش آمد / کز صفای او روشن، جان باده نوش آمد

وان مبشّر رحمت، باز در خروش آمد / کان صنم که از عشّاق، برده عقل و هوش آمد

با هیولیِ توحید، در لباس انسانی / در غدیرخمیزدان، گفت مر پیمبر را

کز پی کمال دین، شو پذیره حیدر را / پس پیمبر اندر دشت، بر نهاد منبر را

برد بر سر منبر، حیدر فلک فر را / شد جهان دل روشن، زان دو شمس روحانی

گفت بشنوید ای قوم! قول حق تعالی را / هم به جان بیاویزید! گوهر تولاّ را

پوزش آورید از جان، این ستوده مولا را / این وصیّ بر حق را، این ولیّ والا را

و شعری از محمد حسین شهریار:

نه با آن خطبه «من کنت مولاه» / علی را بُرد بر اعلا و اعلن؟

نه خود فریادِ «بخّاً بخ» کشیدید / من اینها شور خوانم یا که شیون؟

چه شد عهد خدا بر من شکستید / الا ای حاسدان عهد بشکن

اگر سنجند هر سهمی در اسلام / هر آن کو سهمگین تر، حصّه من

نه احمد در «مؤاخاتم» به خود خواند / نه خود با من پسر عمّ و پدر زن؟

به جرئت مى‌توان گفت که در چهارده قرن گذشته شاعران ایران، بیش از صد غدیریّه و غدیرواره از خود به یادگار گذاشته اند و اگر تفحص کنیم خواهیم دید که تنها در پنجاه سال اخیر صدها قصیده و غزل و قطعه و… درباره غدیرخم انتشار یافته است که مجال نقل تمامی آن اشعار نیست.

در این میان حتی آنان که هیچ‌گاه به شاعری شناخته نشده بودند و کسی از آنان بیت شعری نشنیده بود، غدیریه هایی سروده‌اند؛ شاعرانی که در میانشان از مرجع تقلید و فقیه و حکیم و عارف گرفته تا خطیب و ادیب و نویسنده و شاعران پرآوازه هم دیده می‌شود.

به طور مطلق نمی‌توان گفت که این حماسه غدیرخم بوده است که ادبیات اسلام را بارور نموده و شکوفا ساخته و یا این شعر و ادبیات بوده است که واقعه شکوهمند غدیرخم را در طول تاریخ زنده نگه داشته و سینه به سینه به نسل‌های بعدی انتقال داده است.

اما چیزی که نمی‌شود انکار کرد آن است که هر دو گمان به دور از حقیقت و امکان نبوده و بی شک متصور است.

این حماسه ماندگار غدیر بود که از همان آغاز روحی تازه به ادبیات اسلام بخشید و با اثرگذاری عمیق خود در طی قرن‌ها جان شعر را از برکت وجود خود بارور نمود و آن را متعالی کرد.

و این شعر بود که با اثربخشی بی مانند خود به روح و قلب جهانیان نفوذ کرد و این واقعه بزرگ و اهمیت آن را در طول تاریخ زنده نگه داشت و به نسل هایی که در اثر تبلیغات سوء از معارف خود فاصله گرفته‌ بودند یادآوری نمود.

و در حقیقت این هنر شعر است که به واسطه تاثیرگذاری عمیق خود، فرهنگ غدیرخم و معارف آن را حتی به گوش جان کسانی که با مطالعات مذهبی بیگانه اند می‌رساند. به خصوص در زمان حاضر که ادبیات غدیر از جنبه‌های هنری و فرهنگی آن فراتر رفته و در حکم تبلیغاتی اثرگذار و ماندگار در جهت ترویج فرهنگ اسلامی در جهان محسوب می‌شود.به آن امید که پرداختن به ابعاد گوناگون فرهنگ اسلامی در سروده‌ها و آثار هنری، و ترسیم جایگاه غدیر و ولایت در هندسه فکر و نظام زندگی بشر، در دستور کارشاعران معاصر، به‌ویژه جوانانی که از آبشخور زلال ولایت سیراب شده‌اند و جان در گرو عشق مولا دارند قرار گیرد.(حدیثه سوختانلو)

گردآورنده : مصطفی موسوی گرمارودی

ناشر : انتشارات دلیل ما