کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران

کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نوشته‌ی شهید مرتضی مطهری است. این کتاب از سه بخش با عنوان‌های اسلام از نظر ملیت ایرانی، خدمات اسلام به ایران و خدمات ایران به اسلام تشکیل شده است.

ورود اسلام به ایران در پایان سلسله‌ی ساسانیان باعث تغییر اساسی در فرهنگ و شرایط اجتماعی ایران شد. به‌طوری که این ماجرا تقسیم‌کننده‌ی تاریخ ایران به دو بخش ایران باستانی و ایران اسلامی است. از آن زمان تا کنون متفکرین ابعاد مختلف این قضیه را بررسی و درباره‌ی جنبه‌های مختلف آن قلم زده‌اند. کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نماینده‌ی دسته‌ای از این تفکرات است که  شهید مطهری در آن دغدغه‌ی خود درباره‌ی هویت ایرانی-اسلامی را شرح داده و به مسئله‌ی مفهوم ملت ایران در مقابل اسلام، سهم ایرانیان در پیشرفت اسلام و نقش اسلام در شکوفایی ایران پاسخ داده است.

تاریخ معاصر ایران با معضل هویت گره خورده است. از دوران قاجار به بعد تلاش برای ملی‌گرایی و رسیدن به هویت یکپارچه با انقلاب‌ مشروطه و ورود اندیشه‌های جدید غربی به کشور، مشکلات و بحران‌های بسیاری را به وجود آورد.

قرن بیستم با انگاره‌ی مدرنیته به بازخوانی گذشته‌ی ملت‌ها و شناخت ریشه‌ها منجر شد. عقب‌ماندگی‌های آشکار ایران در مقایسه با کشورهای اروپایی، گروهی از روشنفکران را به جستجو درباره‌ی علل عقب‌ماندگی مشغول کرد. برخی از این روشنفکران اسلام را عامل گسست از هویت فرهنگی باستانی ایران دانستند و سیطره‌ی اعراب بر ایرانیان را عامل نابسامانی ایران تلقی کردند. گروهی از آن‌ها تقلید از دستاوردهای غرب را راه‌حل خروج از مشکلات ایران معرفی کردند. دسته‌ی دوم اسلام را عامل قطعی عقب‌ماندگی ایران شناسایی کرده و راه‌حل را بازگشت به ایران باستان و سنت‌های آن دانستند. عده‌ای هم باور داشتند که با رجوع به دوران صدر اسلام و کنار گذاشتن خرافات، اشتباهات و انحرافاتی که در زمان حکومت خلیفه‌های عربی و پادشاهان ایرانی به اسلام اضافه شده است، می‌توان مشکلات جامعه‌ی ایرانی را برطرف کرد.

این برداشت‌ها در زمان مشروطه و پهلوی باعث شکل‌گیری جریانی به نام باستان‌گرایی شد که بیشتر در بین جامعه‌ی نخبه‌ی آن روز که دیدگاه‌هایی غرب‌زده داشتند، طرفدار داشت. از نظر آن‌ها، اسلام عنصری بیگانه بود که ایران را از گذشته‌ی پرشکوهش دور کرده بود.

در این بین متفکران دیگری نیز بودند که دلیل عقب‌ماندگی ایران را در ناکارآمدی و بی‌لیاقتی حاکمان و پادشاهان ایران می‌دانستند. یکی از این اندیشمندان مرتضی مطهری بود که دغدغه‌های خود درباره‌ی هویت ایرانی را در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران بیان کرد. تا پیش از ورود تجدد و مدرنیته به ایران، به نظر می‌رسید هویت ایرانی با ترکیب دو لایه‌ی ایرانی و اسلامی به سازگاری مطلوبی رسیده است. ضعف شدید سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران در برابر غرب باعث شد تا این توازن به‌هم بخورد.

مطهری معتقد بود عنوان ملی‌گرایی با الهام از ادبیات و فرهنگ غربی وارد ایران شد. نگاه ملی‌گرایانه یکی از تبلیغات پر سر و صدای کشورهای غربی در آن دوره بود که هر یک به‌نوعی با به رخ کشیدن سبقه‌ی فرهنگی و ریشه‌های تمدن در گذشته‌ی خود می‌خواستند خود را از نظر غنای فرهنگی بالاتر از همسایه‌هایشان نشان دهند. در واقع، در کنار رقابت‌های تجاری و تسهیلاتی، فخر فروشی به گذشته و تاریخ ملی هم به یک مسئله‌ی سیاسی تبدیل شده بود. این نوع نگاه همواره در اسلام طرد شده است. اندیشه‌ی اسلامی فراتر از مرزهای جغرافیایی و افتخارات نسبی با دیدی برابر به همه‌ی مردم جهان نگاه می‌کند. مطهری در این کتاب جنبه‌ی فراملی و فراقومی اسلام را مطرح کرد و با استفاده از منابع مختلف این دیدگاه را شرح داد.

در بخشی از کتاب  می‌خوانیم :

تا قرن هفتم هجری یعنی حدود ششصد سال بعد از فتح ایران و مصر، در هیچ مدرکی (چه اسلامی و چه غیر اسلامی) سخن از کتاب‌سوزی مسلمین نیست. برای اولین‌بار در قرن هفتم این مسئله طرح می‌شود. کسانی که طرح کرده‌اند اولا هیچ مدرک و ماخذی نشان نداده‌اند و طبعا از این جهت نقلشان اعتبار تاریخی ندارد، و اگر هیچ ضعفی جز این یک ضعف نبود، برای بی‌اعتباری نقل آن‌ها کافی بود.

تازه همه‌ی آن‌ها به استثنای ابوالفرج و قفطی وجود شایعه‌ای را بر زبان‌ها روایت کرده‌اند نه وقوع حادثه راف و در شریعت روایت و قانئن نقل تاریخی، هرگاه مورخ به جای نقل حادثه‌ای، «بر سر زبان‌ها بودن» آن حادثه را نقل کند، یعنی به جای آن‌که بگوید چنین حادثه‌ای واقع شده بگوید «گفته می‌شود چنین حادثه‌ای واقع شده» نشانه این است که حتی خود گوینده اعتمادی به وقوع آن ندارد.

مسئله اصلی استثمار است. استثمار سیاسی و اقتصادی آن‌گاه توفیق حاصل می‌کند که در استعمار فرهنگی توفیق به دست آورده باشد. بی‌اعتقاد کردن مردم به فرهنگ خودشان و تاریخ خودشان شرط اصلی این موفقیت است. استعمار دقیقا تشخیص داده و تجربه کرده است که فرهنگی که مردم مسلمان به آن تکیه می‌کنند و ایدءولوژی که به آن می‌نازاند فرهنگ و ایدئولوزی اسلامی است، باقی همه حرف است و از چهاردیوار کنفرانس‌ها و جشنواره‌ها و کنگره‌ها و سمینارها هرگز بیرون نمی‌رود و به متن توده نفوذ نمی‌یابد. پس مردم از آن اعتقاد و از آن ایمان و از آن اعتماد و حسن‌ظن باید تخلیه شوند تا آماده ساخته شدن طبق الگوهای غربی گردند.

برای بدبین کردن مردم به آن فرهنگ و آن ایدئولوژی و پیام‌آوران آن‌ها چه از این بهتر که به نسل جدید چنین وانمود شود که مردمی که شما می‌پندارید رسالت نجات و رهایی و رهبری بشریت به سعادت را داشتند و به این نام به کشورهای دیگر حمله می‌لردند و رژیم‌هایی را سرنگون می‌کردند، خود به وحشیانه‌ترین کارها دست زده‌اند و این هم نمونه‌اش.

فهرست مختصری از مطالب کتاب:

•  اسلام از نظر ملیت ایرانی، ملت پرستی در عصر حاضر.
•  تعصبات ملی، خدمات ایرانیان به اسلام. • زبان فارسی، مذهب تشیع.
•  غلبه ی اسلام بر تعصبات، خدمات اسلام به ایرانیان.
•  اظهار نظرها، آیین زردشتی دین رسمی کشور.
•  ثنویت زردشتی، نظام اجتماعی خانوداگی، اخلاق زردشتی.
• تعلیم و تعلم زنان، کتابسوزی ایران و مصر.
•  کارنامه ی اسلام در ایران. ذوق و صنعت.
•  تمدن اسلام.صمیمیت و اخلاص.
•  اسلام در کشمیر و چین و ... نخستین حوزه ی علمیه.
•  آغاز تدوین و تألیف عرفان و تصوف تا طبقه نهم.
•  فقه و فقاهت، ادبیات، کلام، فلسفه و حکمت.
•  طبقات مختلف دانشمندان تا طبقه ی سی و سوم.
•  دو قرن سکوت!

مولف : استاد شهید مرتضی مطهری

ناشر : انتشارات صدرا