کتاب اسرار آل محمد آرام دل

کتابُ سُلَیْم بْن قِیْس هِلالی کتابی از شیخ ابوصادق سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی است. گفته‌اند این اثر اولین کتاب شیعه است و در زمان امیرالمؤمنین علی(ع) نگاشته شده است. کتاب سلیم بن قیس هلالی حاوی روایاتی درباره فضایل اهل بیت، امام‌شناسی و اخباری درباره حوادث پس از رحلت رسول خدا(ص) است. درباره انتساب و عدم انتساب کتاب به سلیم بن قیس بین علمای شیعه مباحث بسیاری درگرفته است. این کتاب با عنوان «اسرار آل محمد(ص)» به فارسی ترجمه شده است.

انتساب و عدم انتساب

این کتاب در میان شیعه و اهل سنت دارای موافقان و مخالفان بسیاری است.

موافقان

ابن ندیم می‌گوید: اوّلین کتابی که برای شیعه ظاهر شده کتاب سلیم بن قیس هلالی است.

نعمانی می‌گوید: در بین همه اهل علم و راویان حدیث ائمه(ع) اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی از بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین کتاب‌های پایه‌ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت(ع) نقل کرده‌اند.

قاضی بدرالدین سُبکی می‌گوید: اوّلین کتابی که برای شیعه تألیف شده کتاب سلیم بن قیس هلالی است.

میر حامد حسین می‌گوید: کتاب سلیم بن قیس هلالی که سزاوار است در حقّ آن گفته شود قدیمی‌تر و افضل از همه کتاب‌های شیعه است همان طور که علامه مجلسی به این مطلب معترف است.

محمد باقر خوانساری صاحب روضات می‌گوید: کتاب سلیم اوّلین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است.

محدث قمی می‌گوید: کتاب سلیم اوّلین کتابی است که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است. 

مخالفان

شیخ مفید در کتاب تصحیح اعتقادات الامامیه می گوید عمل به اکثر این کتاب به جهت وجود آشفتگی و تدلیس جایز نیست.

علامه حلی در خلاصة الاقوال، بعد از توثیق سلیم می گوید در موارد فاسد کتاب باید توقف کرد

ابن داوود حلی در کتاب رجال خویش این کتاب را موضوع می داند.

محمدتقی شوشتری در قاموس الرجال با رد ادعای ابن غضائری مبنی بر موضوع بودن این کتاب قائل است که در این کتاب آشفتگی و تدلیس به وسیله معاندین واقع شده است.

برخی از محققان معاصر نیز کتاب سلیم را دارای اشکالات و تناقضات بسیار می‌دانند.

انگیزه تألیف

سلیم در ابتدای ورود به شهر مدینه، با حوادث عجیبی روبرو شد که هر مسلمانی از شنیدن آن رنج می‌برد و چه بسا همین حوادث انگیزه‌ای برای تألیف این کتاب گردید. او مشاهده کرد که اهل بیت(ع)، که حافظان حقیقی دین و منصوب شدگان از طرف خداوند هستند، در جامعه اسلامی کنار زده شده‌اند و سفارش «حدیث ثقلین» نادیده گرفته شده و بین قرآن و عترت جدایی افتاده است. سلیم با مشاهده این وضعیت، با احساس وظیفه‌ای که در درونش بود، در اوان جوانی تمام وجود خود را وقف در راه حفظ سیره رسول خدا و تاریخ صحیح اسلام کرد.

نحوه جمع‌آوری مطالب

سلیم مخفیانه با اصحاب راستین پیامبر(ص) آشنایی پیدا کرد. در اولین مرحله ملازمت امیرالمؤمنین علی(ع) را بر خود لازم دانست و خود را به منبع وحی متصل نمود، سپس با اصحاب آن حضرت، به خصوص سلمان، ابوذر، مقداد و برخی دیگر ارتباط خصوصی برقرار کرد. او از آن‌ها در مورد سیره پیامبر اکرم(ص) و وقایع بعد از رحلت آن حضرت به دقت می‌پرسید و جزئیات قضایا را جویا می‌شد. آنان نیز بدون تقیه جواب می‌دادند، سلیم همه مطالب آن‌ها را نوشته و ثبت می‌کرد. وی در طول شصت سال از عمرش این کتاب را جمع‌آوری و تألیف کرد.

دلیل ماندگاری کتاب

سلیم پس از فرار از شر حجاج بن یوسف و ورود به شهر نوبندجان بیش از یک سال دوام نیاورد و بیمار شد. همین که آثار مرگ را در خود دید مخفیانه مسئله کتابش را با ابان بن ابی عیاش در میان گذاشت و سرگذشت خود را در تألیف کتاب برای او تشریح کرد و او را متوجه این نکته نمود که نباید در دسترس هر نااهلی قرار بگیرد.

وی سپس سه شرط اساسی با ابان قرار داد و در مورد آن‌ها عهد و پیمان الهی از او گرفت، که آن‌ها از این قرارند:

تا سلیم زنده است از کتاب و مطالب آن به کسی خبر ندهد.

پس از رحلت او نیز کتاب و مطالبش را جز به موثقین از شیعه خبر ندهد.

هنگام مرگ کتاب را به شخصی موثق و دین‌دار از شیعه بسپارد.

وی تمام کتاب را برای ابان قرائت کرد و او به دقت گوش فرا داد تا در مطالب آن جای ابهامی نماند و در ادای امانت وظیفه خویش را به طور کامل به انجام رسانده باشد.

محتوای کتاب

سلیم بن قیس در کتاب خویش درباره مسائلی مانند امامت ائمه، فضائل اهل بیت(ع)، سخنان امامان شیعه درباره معارف دین، پیشگویی‌های پیامبر(ص)، اسرار سقیفه، شهادت حضرت زهرا(س)، جریانات پس از رحلت پیامبر(ص)، احتجاجات امام علی(ع)با خلفای راشدین، جنگ‌های جمل، صفین و نهروان، فتنه‌ها و جنایات معاویه علیه شیعیان و... بحث می‌کند.

اعتبار و اهمیت کتاب

این کتاب از چند جهت قابل بررسی است:

تقدم زمانی؛ از آنجا که به گفته برخی، این کتاب اولین کتاب حدیثی نگارش یافته مسلمانان است دارای ارزش و اعتبار ویژه‌ای است.

گزارش‌ها تاریخی؛ از ویژگی‌های برجسته کتاب، نقل حوادثی است که همواره میان شیعه و سنّی محلّ اختلاف و کشمکش بوده است. تأکید پیامبر اکرم(ص) بر مسئله امامت و ولایت، ماجرای فدک، هجوم و آتش زدن خانه فاطمه زهرا(س) و... از جمله این حوادث است.

تأیید ائمه (ع)؛ امضای ائمّه معصومین(ع) و تأیید صحت محتوای کتاب از جانب ایشان و حتی دفاع از آن به گونه‌ای صورت گرفته است که نظیر آن در کتب مربوط به زمان ائمّه(ع) دیده نمی‌شود.

تأیید علما؛ بزرگان علمای شیعه از قرن اول تا امروز، سخنان تأیید کننده‌ای درباره کتاب سلیم گفته و در طول چهارده قرن احادیث آن را به عنوان یک سند معتبر نقل کرده‌اند.

از اصول چهارصدگانه شیعه؛ کتاب سلیم بن قیس به عنوان اوّلین اصل و یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در بین اصول چهارصدگانه بوده، و از همین جهت مورد عنایت خاص علما و محدّثین بوده است.

اعتراف غیر شیعه به اشتهار کتاب بین شیعه؛ برخی از غیر شیعیان مانند ابن ندیم، ابن ابی الحدید، قاضی سُبکی، ملا حیدر علی فیض آبادی درباره انتساب کتاب به سلیم تصریح داشته‌اند.

گفتار سلیم درباره کتاب خود؛ سلیم بن قیس هنگام تحویل کتابش به ابان بن ابی عیاش به او چنین گفت: «نزد من نوشته‌هایی است که از افراد مورد اطمینان شنیده و به دست خود نوشته‌ام. در آن‌ها احادیثی است که نمی‌خواهم برای مردم (در اجتماع آن زمان) ظاهر شود، زیرا آن را انکار می‌کنند و عجیب تلقّی می‌نمایند، درحالی‌که حقّ است و از اهل حقّ و فقه و صدق و صلاح، از امیرالمؤمنین(ع) و سلمان و ابوذر و مقداد گرفته‌ام.»

قدمت : طبق نقل الفهرست ابن ندیم این کتاب اولین تألیف شیعه و نیز تنها کتاب باقی‌مانده حدیثی و تاریخی از قرن اول هجری است..[۱][۲] به گفت مدرسی، این کتاب یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌هایی است که به دست مسلمانان نوشته شده و متن اصلی آن هنوز باقی است. به نوشته مدرسی هسته اصلی کتاب که تا حد زیادی در نسخه فعلی حفظ شده‌است، مربوط به دوره هشام بن عبدالملک خلیفه اموی در فاصله سال‌های ۱۰۵ تا ۱۲۵ هجری است.

این کتاب شامل99 روایت در سه نوع است:

روایات نوع اول که اغلب طولانی اند. حدود نیمی از روایات سخنان علی (امام اول شیعیان و خلیفهٔ چهارم اهل تسنن) دربارهٔ حق خود برای جانشینی پیامبر اسلام است؛ و نیم دیگر آن مکالمات و نامه نگاری‌های او. بخشی از هر حدیث نیز توصیف موقعیتی ست که این سخنان در آن گفته شده.

روایات نوع دوم در قالب فضایل و مناقب اهل بیت، امام‌شناسی و... برای پشتیبانی از ادعاها و سخنان علی، قبل یا بعد از روایات نوع اوّل آمده‌اند.

روایات نوع سوم برای درک مطالب مربوط به حدیث بعدی در آن جا آورده شده‌اند و محتوایی کاملاً متفاوت دارند. مانند حوادثی که منجر به سخنرانی یا اظهار نظر علی می‌شوند.

نسخهٔ فعلی شامل اضافات آشکاریست که بعداً به کتاب افزوده شده ∗. در چاپ‌های جدید نیز، توضیحات زیادی افزوده شده. امّا همه به گونه‌ای اند که با متن کتاب سلیم اشتباه نمی‌شوند؛ مانند پیش نویس‌ها و پاورقی‌ها.

صحت مطالب

موضوع کتاب اختلاف مذهب تشیع و تسنن است؛ نظرات زیاد و گوناگونی از طرف علمای شیعه و سنّی در مورد کتاب وجود دارد:

اغلب علمای شیعه و برخی از بزرگان و علمای اهل سنت در تاریخ، صحت مطالب کتاب را تایید کرده‌اند.

در چاپ جدید این کتاب با نام «اسرار آل محمد» بخشی شامل ۱۰۸ صفحه در مورد سلیم بن قیس و صحت کتاب او و علمایی که صحت کتاب را تایید کرده‌اند نگاشته شده‌است.

نظرات موافق در میان علمای اهل سنت : مدرسی احتمال می‌دهد چنین شخصیتی وجود خارجی نداشته و تنها نامی است که از آن برای آغاز مباحث جدلی علیه بنی‌امیه استفاده شده ∗. امّا برخی علمای اهل سنت مانند موارد زیر، معترف اند به این که کتاب سلیم بن قیس هلالی معروف و مشهور شیعه‌است؛ که در اصطلاح فقهی یعنی از نظر اغلب علمای شیعه صحیح است.

ابن ندیم: اولین کتابی که برای شیعه ظاهر شد همین کتاب سلیم بن قیس مشهور است.

قاضی بدرالدین سبکی: اولین کتابی که در شیعه تالیف شد کتاب سلیم است.

ملاحیدرعلی فیض آبادی: صحت این کتاب نزد محققین شیعه مورد اتفاق است... چرا که همه علوم این کتاب به ائمه می‌رسد.

مولف : سلیم بن قیس هلالی (ره)

ناشر : انتشارات آرام دل