الإقبالُ بالأعمالِ الحَسَنَةِ فيما يُعمَلُ مَرَّةً فی السَّنَةِ (روی‌آوردن به اعمال نیک: درباره اعمالی که در سال یکبار انجام می‌شوند) معروف به اقبال الاعمال کتابی است درموضوع ادعيه و اعمال سال و زيارات معصومین (ع) به زبان عربی، نوشته على بن موسى بن طاووس حلى متوفای ۶۶۴ هجرى قمری از علمای برجسته و فقهای شیعه.
سید رضی الدین، علی بن موسی بن جعفر بن طاووس مشهور به سید بن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق) عالم شیعی قرن هفتم قمری است. ابن طاووس حدود ۵۰ تألیف دارد او نویسنده کتاب‌هایی چون المهمات و التتمات، کشف المحجة لثمرة المهجة، مصباح الزائر و جناح المسافر و مهج الدعوات و منهج العبادات است. سید بن طاووس از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) و امام سجاد (ع) و استاد بزرگانی چون علامه حلی و شیخ یوسف سدیدالدین، پدر علامه حلی است.
سید بن طاووس در زمان هلاکو خان، نقیب شیعیان بود. او به سبب سجایای اخلاقی، تقوا و مراقبه، حالات عرفانی و کرامات نقل شده ازو به «جمال العارفین» معروف شده است.
ابن طاووس کتاب اقبال را در سال۶۵۰ هجری، در حالی که به سن ۶۰ سالگی قدم نهاده بود تألیف کرد. او این کتاب را همراه با چندین جلد دیگر به عنوان تتمه مصباح المتهجد شیخ طوسی نوشته است. او در مقدمه کتاب فلاح السائل، که جلد اوّل از تتمّات مصباح المتهجد است، اسامی این کتب را آورده است.در سال های ۶۵۵ و ۶۵۶ نیز مؤلف چند باب به کتاب اقبال افزود. ابن طاووس این کتاب را در کربلا، در جوار مرقد و بارگاه امام حسین(ع) تألیف کرد.
محتوای کتاب :
کتاب حاضر شامل اعمال یازده ماه از سال است. اعمال ماه رمضان نیز، به خاطر اهمیت این ماه، در کتابی دیگر با نام «المضمار» آمده که توسط مصنف همراه با اقبال در یک مجموعه عرضه شده است.
این کتاب به ۱۲ قسمت تقسیم شده و هر قسمت مربوط به یک ماه است. هر ماه نیز به باب‌ها و فصل‌های متعدد تقسیم شده تا دسترسی به مطالب هر روز از ماه به سهولت امکان پذیر باشد. سید کتاب خویش را به ترتیب ماههای سال نگاشته، اما بر خلاف روش معمول، ابتدای سال را ماه مبارک رمضان دانسته است. از جمله دلایل این کار، اهمیت فوق العاده ای است که شرع برای ماه رمضان قائل شده و اینکه اهل معرفت ابتدای سال و ابتدای سیر و سلوک خویش را ماه رمضان قرار می‌دهند.
کتاب «المضمار» که در حقیقت همان بخش مربوط به ماه رمضان است در ابتدا آمده و بقیه سال نیز به دو قسمت تقسیم شده است، قسمت اول ماههای شوال، ذی القعدة و ذی الحجة را در برگرفته و قسمت دوم ۸ ماه بقیه سال را.
مؤلف علاوه بر جمع آوری ادعیه، به بیان نکات و اسرار و مشاهدات شخصی خود درباره مقامات اولیاء الله، نحوه تحصیل اخلاص در عبادات، آداب معنوی و اسرار دعا و نماز و سایر اعمال پرداخته است. او همچنین بسیاری از وقایع تاریخی را بیان کرده و تاریخ وقوع وقایعی مانند مباهله، حادثه بخشیدن انگشتر در نماز توسط امیرالمؤمنین(ع)، غدیر و... را نیز تعیین کرده است. مباحث مختلفی که به گونه‌ای مربوط به دعا و زیارت می‌شود نظیر تعیین مکان قبر امیرالمؤمنین(ع)، علت نام گذاری دحوالارض و چگونگی خلقت زمین و کعبه نیز در این کتاب ذکر شده است.
سبک نگارش :
سید بن طاووس معمولاً متن روایات را بدون هیچ تصرفی می‌آورد و در صورتی که دعایی غیرمأثور باشد تذکر می‌دهد. در این کتاب علاوه بر ادعیه، اعمال مخصوص هر یک از ماههای سال و نمازهای وارده نیز بیان شده است.
او در موارد زیادی سند روایت و یا دعا را به طور کامل ذکر کرده است؛ اما در برخی موارد فقط سند خود را به کتابی که عمل یا دعا را از آن گرفته است ذکر کرده و سند مؤلف کتاب به روایت را به همان کتاب ارجاع داده است.
در این کتاب، مطالب مهمی که خوانندگان نیازمند دانستن آن هستند، به صورت مقدمه بیان شده است؛ به عنوان نمونه قبل از بیان ادعیه واعمال ماه رمضان، مطالبی را با عنوان عظمت ماه رمضان، فلسفه تشریع روزه، روایات دال بر اینکه ماه رمضان آغاز سال است، بیان دیدگاه‌های مختلف، اقسام روزه‌داران و... ارائه کرده است.
جایگاه کتاب :
كتاب اقبال الأعمال مانند ديگر كتاب‌هاى ابن طاووس از اعتبار و ارزش ويژه‌اى بين علماى شيعه برخوردار است. اين كتاب منبع مهمی برای عالمان شعیه بوده است؛ به نحوی که تقریباً تمام مؤلفان پس از سيد، در موضوع ادعيه و زيارات به این کتاب رجوع کرده‌اند؛ برای مثال، شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان، مطالب بسیاری را از اين كتاب نقل مىكند.
آقا بزرگ تهرانی نيز در الذریعة می‌گوید كه ابن طاووس با تأليف اين كتاب حق بزرگى بر گردن شيعيان و نیز دانشمندانى دارد كه در موضوع دعا و نيايش كتابى نوشتهاند و در حقيقت همه آنها سر سفره اين دانشمند بزرگ نشسته‌اند.
در مقدمه کتاب میخوانیم :
دعا بهترین نمود عباذت مغز پرستش ، استوانه ی دین داری ، نور آسمان ها و زمین ، کلید رستگاری محبوب ترین عمل نزد خداوند در روی زمین ، بهترین وسیله ی تقرب به خدا کلید رحمت و چراغ فروزان در تاریکی هاست و منفور ترین فرد نزد خدا کسی است که از دعا و نیایش به درگاه خدا خودداری نموده و از خدا درخواست نکند و تنها شرط استجابت دعا که تمام شرایط دعا در آن میگنجد در خواست واقعی از خداست که آیه ((وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ)) که معنی آن اینست : ((و پروردگارتان فرمود مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم در حقيقت كسانى كه از پرستش من كبر مى ورزند به زودى خوار در دوزخ درمى آيند))
در این راستا رسول اکرم (ص) و اهل بیت او (علیهم السلام ) در فراز های مختلف زندگی از عنصر ((دعا)) بهره جسته و بهترین نیایش ها و مناجات ها را از خود به یادگار گذاشته اند و پیروان واقعی آنان این دعا ها را که بنابه تعبیر یکی از بزرگان ((قرآن صاعد )) در برابر ((قرآن نازل )) است مغتنم شمرده و همواره با استفاده از نیایش های آنان با خداوند به مناجات پرداخته اند.
مولف : سید رضی الدین، علی بن موسی بن جعفر بن طاووس مشهور به سید بن طاووس
