کتاب متن و ترجمه الاختصاص

کتاب الاختصاص کشکولی است از روایات مختلف که بیشتر آنها در فضایل اهل بیت علیهم السلام است.

مؤلف در ابتدای کتاب می گوید که این کتاب را تألیف و تصنیف کرده و در گردآوری اش زحمت بسیار کشیدم و در آن گونه های مختلف احادیث و روایات برجسته و آثار نیکو و حکایات در موضوعات بسیار در مدح افراد و فضیلت آنان و مراتب علما و درجات و فهم آنها وارد کردم.

کتاب با دو روایت در فضل علم آغاز می شود و سپس روایاتی دربارۀ شرطة الخمیس (سپاهیان جان بر کف امیر المؤمنین) و بعد احادیثی در مورد چند فضل علما و آنگاه دربارۀ اصحاب ائمه علیهم السلام؛ روایاتی دربارۀ حوادث پس از وفات پیامبر، مناظرۀ ابو حنیفه با امام صادق و قصیدۀ فرزدق، اقوال برخی از حکما و وصایای لقمان حکیم از دیگر موضوعاتی است که دراین کتاب نقل شده است.

از آنجا که مطالب کتاب پراکنده است و موضوعات مطرح شده در آن سیر منطقی و منسجمی ندارد دربارۀ انتساب آن به شیخ مفید مباحث فراوانی بین کتابشناسان و محققان درگرفته است؛ برخی به همین دلیل منکر انتساب این کتاب به شیخ مفید شده اند که می توان به مقالۀ مفصل سید محمد جواد شبیری در چهار مقاله اشاره کرد که ضمن مقالات کنگرۀ شیخ مفید به چاپ رسیده.

اما آقا بزرگ به صحت انتساب کتاب به شیخ مفید عقیده دارد. آقای سید محمد مهدی خرسان که اختصاص را تصحیح کرده دلایل پراکندگی مطالب کتاب را بدین گونه برشمرده است: پنج کتاب با عنوان اختصاص ازعلمای شیعه نوشته شده که بخشی از اختصاص شیخ مفید گزیده ای است از کتاب الاختصاص نوشته شیخ ابو علی احمد بن حسین بن احمد بن عمران معاصر شیخ صدوق. نام کتاب نیز از آن گرفته شده است. افزون بر اختصاص ابوعلی از یازده کتاب دیگر بهره برده که کتاب ابن دأب، وصایا النبی لعلی علیهما السلام، حدیث منطق بعض الحیوانات، کتاب محنة امیر المؤمنین - که همه با بسمله شروع شده اند - و آفة العلامات فی السنة، از آن کتب است که اختصاص شیخ مفید گزیده ای از آنها را در بر دارد. بنابراین اختصاص گزیده ای از کتب بزرگان است که مؤلف در نسق واحد نگاشته است.

برای اطمینان از صحبت انتساب کتاب به شیخ  مفید هفت نسخۀ خطی اختصاص را که در کتابخانه های مختلف بود بررسی کردم. صحت انتساب کتاب در بعضی از نسخه ها و امضای ده تن از علما شاهد دیگری بر صحت انتساب این کتاب به شیخ مفید است. شایان ذکر است که مؤلف در اول کتاب خود را معرفی کرده و کتاب با «قال محمد بن محمد بن نعمان...» شروع شده است.

رنج های حضرت زهرا :

شيخ مفيد رحمه اللَّه از ماجراى زهرا عليهاالسلام در چندين مورد از كتابهاى ديگرش سخن گفته است. ملاحظه كنيد:

الف: گنجى شافعى به نقل از شيخ مفيد رحمه اللَّه: «او بر گفته هاى جمهور افزوده كه فاطمه عليهاالسلام پس از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله پسرى سقط كرد كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله او را محسن ناميده بود. اين مطلب نزد هيچ يك از ناقلان جز ابن قتيبه وجود ندارد». [كفاية الطالب، ص 413.]

بنابراين گنجى، اعتقاد به سقط محسن را دقيقاً به شيخ مفيد رحمه اللَّه نسبت مى دهد مگر اينكه منظورش اشاره به بيان مفيد در ارشاد باشد. معذلك احتمال قوى مى دهيم كه به مطلب اختصاص اشاره كرده است. ما به گنجى مى گوييم: يك مراجعه ساده به متون منقول از اهل نقل آشكار مى سازد كه بسيارى از ناقلان غير از ابن قتيبه هم اين مطلب را نقل كرده اند. ان شاءاللَّه در برخى از فصول اين كتاب بخش بزرگى از اين متون را ذكر خواهيم كرد.

ب: شيخ مفيد در مقنعه- يك كتاب در فقه شيعه- و در كتاب مزار، زيارت صديقه طاهره عليهاالسلام را آورده است. اين زيارت تصريح دارد كه آن حضرت شهيده است: «السلام عليك ايتها البتول الشهيدة الطاهرة» [المقنعه، ص 459؛ ر. ك: بحارالانوار، ج 97، ص 195؛ البلدالامين، ص 198.]

آيا شهادت او جز تازيانه هايى كه از اينان خورد، علّت ديگرى دارد؟ آيا در اثر يك بيمارى به شهادت رسيد يا به سبب يك حادثه مثل سقوط از بام خانه يا اين كه به وسيله يك ناشناس ترور شد؟!!

در بخش متون، رواياتى را كه شيخ مفيد رحمه اللَّه آورده در جاى خود خواهيم آورد.

ج: مفيد، تلاش دار و دسته حكومت براى به آتش كشيدن خانه زهرا عليهاالسلام را در كتاب امالى، از جعابى، از عباس بن مغيره، از احمد بن منصور رمادى، از سعيد بن عفير، از ابن لهيعه، از خالد بن يزيد، از ابوهلال، از مروان بن عثمان روايت كرده كه گفت: «هنگامى كه مردم با ابوبكر بيعت كردند، على عليه السلام و زبير و مقداد وارد خانه فاطمه عليهاالسلام شدند و از بيرون آمدن خوددارى كردند. عمر بن خطاب گفت: خانه را بر رويشان به آتش زنيد. زبير شمشير به دست بيرون آمد...

على عليه السلام به سوى عاليه بيرون رفت. ثابت قيس بن شماس در راه به او رسيد، گفت: تو را چه شده يا اباالحسن؟! فرمود: مى خواستند خانه ام را به رويم آتش زنند و ابوبكر بالاى منبر بود و مردم با او بيعت مى كردند ولى از اين اقدام جلوگيرى و به آن اعتراض نكرد...»

ثابت گفت: دست از تو برنمى دارم تا در راه تو كشته شوم. با هم به راه افتادند و به مدينه برگشتند. فاطمه عليهاالسلام را ديدند كه در كنار در خانه اش ايستاده هيچ يك از آنان در خانه اش نبود و مى گفت: «هرگز مردمى بدتر از شما نديدم، جنازه ى رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله را در برابرمان رها كرديد و كارتان را تمام نموديد و ما را اميرتان نكرديد، با ما كرديد آنچه كرديد و برايمان حقى قائل نشديد...» [امالى، صص 59- 60.]

اين حديث به تلاش آنان براى وارد شدن به خانه زهرا عليهاالسلام و تعدّى به اهل آن، تصريح دارد. چه حضرت عليه السلام فرمود: «ابوبكر بالاى منبر بود، و مردم با او بيعت مى كردند ولى از اين اقدام جلوگيرى و به آن اعتراض نكرد...» بايد هجومى در كار باشد تا نياز به جلوگيرى داشته باشد و تعدّى اى كه نياز به اعتراض.

اين عبارت «مى خواستند... آتش زنند» نيز مى رساند كه آنان از اين جهت تلاش كردند و مثلاً هيزم آوردند. خصوصاً جمله اى كه حضرت درباره ى ابوبكر فرمود كه «از اقدام جلوگيرى و به آن اعتراض نكرد». يعنى: آنان را از اقدام براى آتش زدن خانه بازنداشت. بنابراين مسأله فقط تهديد زبانى نبوده است. مؤيد اين مطلب واژه ى «ارادوا: مى خواستند» است و الّا مى فرمود: «هددوا: تهديد كردند».

اين روايت همچنين تصريح دارد خانه اى كه مورد هجوم قرار دادند، در داخل مسجد و در مقابل منبر رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله قرار داشت. جايى كه ابوبكر پس از بازگشت از سقيفه بالاى آن نشسته بود و يارانش مردم را براى بيعت با او مجبور مى كردند. پس در مقابل چشمان او ماجراى خانه ى فاطمه عليهاالسلام اتّفاق افتاد و او نه آنان را از اين اقدام وقيحانه بازداشت و نه به كارشان اعتراض كرد. و اضح است كه قبر رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله در خانه ى فاطمه عليهاالسلام بود نه در خانه ى عايشه- چنانكه در جاى خود تحقيق كرده ايم [ر. ك: دراسات و بحوث فى التاريخ والاسلام، ج 1، ص 169.]- آنان نه حرمت قبر آن حضرت را مراعات كردند، نه حرمت مسجد، نه حرمت خانه زهرا، و نه حرمت شخص زهرا عليهاالسلام را.

د: مفيد رحمه اللَّه در كتاب الجمل مى گويد:

«هنگامى كه عده اى از بنى هاشم و ديگران در گريز از ابوبكر و اظهار مخالفت با او در خانه ى فاطمه عليهاالسلام جمع شدند، عمر بن خطاب، قنفذ را فرستاد و گفت: آنان را از خانه بيرون كن. اگر بيرون نرفتند، هيزمها را در كنار در جمع كن و به آنان اعلام نما كه اگر براى بيعت بيرون نيايند، خانه را بر رويشان آتش خواهم زد.

سپس خودش با گروهى از جمله مغيرة بن شعبه ثقفى، و سالم غلام ابوحذيفه، به راه افتادند تا به در خانه ى على عليه السلام رسيدند. عمر ندا داد: فاطمه دختر رسول خدا! كسانى را كه به خانه ات پناهنده شده اند بيرون كن تا بيعت كنند و در 

آنچه مسلمانان وارد شده اند، داخل شوند و الّا به خدا سوگند آنان را به آتش مى كشم. اين حديث مشهور است.» [الجمل، چ جديد، صص 117- 118.]

سخن شيخ مفيد رحمه اللَّه در ارشاد را پيش از اين آورديم. در اينجا دليلى بر تكرار آن نمى بينيم.

كتاب الاختصاص نوشته ى شيخ مفيد

آورديم كه برخى در اينكه كتاب الاختصاص از شيخ مفيد رحمه اللَّه است، ايجاد شك كرده اند تا اين را دستاويزى براى رد اعتماد به روايات آن درباره مظالم زهرا عليهاالسلام قرار دهند و انتساب اين كتاب را به شيخ مفيد رحمه اللَّه رد نمايند.

مى گوييم: ما در آنچه درباره كتاب اختصاص شيخ مفيد بيان شده، به دقّت انديشيديم اما هيچ كدام را براى ايراد شك و شبهه در صحت انتساب كتاب به اين عالم جليل القدر صالح نيافتيم. در اينجا به اختصار به برخى از آنچه در اين باره مطرح شده پاسخ مى دهيم:

1- در اين كتاب روايات فراوانى آمده كه اينگونه آغاز مى شود: حدّثنى جعفر بن الحسين المؤمن. لذا برخى گمان كرده اند كه اين كتاب از جعفر است.

پاسخ: در اين كتاب روايات بسيارى آمده كه با نام اين مرد شروع نمى شود با اسم افراد ديگرى آغاز مى شود يا اسامى ديگر با واو عطف افزوده مى گردد. لذا اين مسأله موجب نمى شود كه كتاب را به اين مرد نسبت دهيم.

2- صاحبان كتابهاى فهرست مثل نجاشى در رجال، طوسى در فهرست و ابن شهر آشوب در معالم العلما، اين كتاب را در شمار تأليفات شيخ مفيد نياورده اند.

پاسخ: همه ى اينها، همه ى تأليفات شيخ مفيد را يكى نياورده اند بلكه هر كدامبخشى از كتابهاى او را نام برده اند و كتاب اختصاص از جمله كتابهايى است كه از آن نام نبرده اند. خواهيم گفت كه چرا اين كتاب را در شمار تأليفات او ذكر نكرده اند.

3- نسخه هاى خطى اين كتاب مشوّش است. مثلاً خطبه كتاب در يك نسخه را در نسخه ديگرى پس از چند صفحه مى بينيد.

پاسخ: ممكن است صحافى برخى نسخه ها به هم خورده باشد و آنگونه كه برايشان ممكن بوده، آن را منظّم كرده باشند.

4- مى گويد: «قال محمّد بن النعمان» به نظر شما چه كسى اين را گفته است؟!

پاسخ: اين گفته ى شخص مؤلف است. چنانكه عادت مؤلفان قديم است كه در ابتداى عبارت از خود اينگونه ياد مى كنند. بنابراين گفته ديگران نيست كه از مفيد نقل كرده باشند.

احتمال اينكه اين عبارت را برخى براى توضيح نوشته باشند، سپس نسخه نويسان اشتباهاً در اصل كتاب وارد كرده باشند، احتمال ضعيفى است و نياز به اثبات دارد.

اگر علت اينكه فقط شيخ مفيد را انتخاب كرده اين بوده كه در اين كتاب نام بعضى از مشايخ مفيد آمده، بايد دانست كه همانگونه كه اينان مشايخ مفيد بوده اند، مشايخ ديگران هم بوده اند ولى آنان را انتخاب نكرده است.

با اين حال در كتاب نام كسانى آمده كه سه برابر اينان مى شوند و معلوم نشده كه از مشايخ مفيد بوده اند. پس چرا از اين شمار اندك مشايخ، استفاده كرده كه كتاب از مفيد است ولى به آن دسته از مشايخ كه باقى مانده و به لحاظ عدد از اينان بيشترند، توجه نكرده است؟!

5- اين كتاب به يك كشكول روايى كه بيشتر احاديث آن درباره ى فضائل اهل بيت عليه السلام است، شبيه تر است. ترتيب كتاب بر اساس يك شيوه ى منطقى منسجم 

نيست در حالى كه شيخ مفيد به دقّت و نوآورى ممتاز است.

پاسخ: اين عيب كتاب نيست. چه هدف برخى مؤلفان نوشتن كتابهاى كشكول، روايى و غير آن، است و شيخ مفيد رحمه اللَّه كتاب امالى را نوشته كه يك كتاب كشكول حديث است. از سوى ديگر، همانگونه كه واضح است، لازم نيست دقّت و نوآورى شيخ مفيد در كتابهاى حديثى او نمايان شود.

با صرف نظر از اين حقيقت كه كتاب الاختصاص گزينش و انتخاب شيخ مفيد از كتاب الاختصاص ابن عمران است.

6- در اين كتاب مباحثى آمده كه با آراى شيخ مفيد در كتابهاى ديگرش سازگارى ندارد. از سوى ديگر چارچوب كلى كتاب دلالت ندارد كه تأليف يك متكلم عقل گرا همچون شيخ مفيد باشد. بلكه به تأليف يك محدث همچون شيخ صدوق نزديكتر است.

پاسخ اين گفته از پاسخ قبلى دانسته مى شود. چه ممكن است هدف نويسنده حفظ برخى از احاديث در ضمن يك مجموعه كشكول مانند باشد. چنانكه در مورد كتابهاى امالى كه يكى از آنها تأليف شيخ مفيد است، چنين مى باشد. به علاوه ممكن است مفيد پيش از آنكه در عقايد و فقه و غيره امام و سرآمد دوران شود، اين احاديث را جمع كرده باشد.

چه بسا هدف وى از جمع آورى اين احاديث، تأليف يك كتاب مستقل و منظم به صورت فنى كه در دسترس مردم و مورد اعتماد آنان باشد، نبوده است.

گذشته از اين، ديدگاه كلامى و عقيدتى فرد مانع نمى شود كه معارض آن را همچون آراى موافق، بياورد. اين يكى از ويژگى هاى ممتاز عالم است كه در مباحث كلامى به قواعد بحث كلامى، ملتزم باشد و در مباحث حديثى و به عنوان يك محدث به ضوابط و اصول مربوط به نقل، پژوهش و گزينش حديث... به همين 

علّت مى بينيم كه برخى از محدثان به رغم قبول و پذيرش بخش خاصى از اخبار، خصوصاً در زمينه هاى فقهى، اخبار متعارض را در كتابهاى خود مى آورند. اين مطلب با مراجعه به كتب كلينى، صدوق و ديگران روشن مى شود.

از سوى ديگر ديده ايم كه برخى از مؤلفان، كتابهاى خود را برخوردار از چند صفت مى نويسند. مثلاً فقيه به عنوان يك محدث چنان كه شيخ طوسى كتاب نهايه را كه متون اخبار است، نوشت. ممكن است فيلسوف به زبان عرفا كتاب بنويسد مثل خواجه نصيرالدين طوسى در بعضى از رسائلش، ممكن است متكلم به زبان فيلسوف بنويسد مثل فخر رازى و يا صوفى به زبان فيلسوف مثل غزالى. غير اينان، فراوانند.

از سوى ديگر، برخى از آراء در گذر زمان عوض مى شود خصوصاً اگر صاحب رأى از عالمانى باشد كه از جوشش فكرى برخوردارند و در راه تكامل شعور، انديشه و معرفت خود گام برمى دارند. ميزان توجه مؤلف نيز به جهاتى كه در تأليف خود مورد ملاحظه قرار مى دهد، در زمانهاى مختلف، فرق مى كند.

مولف : شیخ مفید

ناشر : انتشارات تهذیب