کتاب شفاءالصدور

حاج میرزا ابوالفضل کلانتری تهرانی  یکی از عالمان نامدار تهران در عصر قاجار است. وی درس‌های عالی دینی را در محضر مرحوم آیت الله العظمى میرزا محمد حسن شیرازى، صاحب فتوای تحریم تنباکو، گذرانده بود. یکی از آثار وی کتاب «شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور» است؛ که شاید بتوان این کتاب را مشهورترین و مهم‌ترین شرحی دانست که بر زیارت عاشورا نوشته شده است. 

این کتاب که از مفصل‌ترین کتاب‌ها در شرح این زیارت نیز هست؛ در سال 1309 هجرى، به زبان فارسی نوشته شده و به دلیل احاطه علمى مؤلف بر فقه و اصول وحدیث و علم هیئت و ادبیات عرب و ... نکات گوناگونى و فوائد مهمى از هر علم در این کتاب آمده است. براى عظمت کتاب همین بس که همانند میرزای شیرازی در تقریظى که براى آن نوشته می‌فرماید: « کتاب شریف «شفاء الصدور» الحق کتابی است در نهایت خوبی و تمامیت و متانت و جامع بین مراتب تحقیق و تتبع، و محیط به ذکر فضایل و معارف برای اصناف و طبقات...» (متن کامل تقریظ در ادامه می‌آید.) 

مطالب کتاب در دو باب و یک خاتمه گنجانده شده است.

در باب اول:

نخست به ذکر سند زیارت عاشورا و متن آن پرداخته شده است. آنگاه بقیه مطالب این باب در ضمن دو مقصد و یک خاتمه ارائه شده که مقصد اول مشتمل بر دو فصل است: شرح‌حال راویان زیارت عاشورا و نقد گفتاری ازعلامه مجلسی. در مقصد دوم از وجوه کیفیت خواندن زیارت عاشورا سخن رفته است. در خاتمه این باب در ضمن دوازده فایده، از جمله، بدین مسائل پرداخته شده است: بیرون بودن دعای صفوان از زیارت عاشورا، جواز خواندن زیارت عاشورا در شب، طریق احتیاط در خواندن زیارت عاشورا و لزوم خواندن زیارت عاشورا در یک مجلس. این بخش مهم حدود هشتاد صفحه از کتاب را در بر گرفته است. 

باب دوم:

 که بیشترین مطالب کتاب را در برمی گیرد، آغاز می شود. باب دوم کتاب مشتمل است بر ترجمه و شرح زیارت عاشور و در آن، عبارت‌به‌عبارت و گاه کلمه‌به‌کلمه این زیارت به تفصیل شرح شده است. نویسنده در ضمن این باب، به تناسب، از مسائل متعددی سخن گفته است؛ از جمله شرح‌حالی از ابوسفیان، معاویه، یزید، ابن زیاد، ابن سعد و ... به دست داده است. همچنین از اختصاص لقب «امیر المؤمنین» به حضرت علی علیه السلام و درباره کنیه «ابوعبدالله» برای امام حسین علیه‌السلام و فواید تربت آن حضرت و عزاداری بر او و نام‌ها و لقب‌های امام زمان عجل‌الله‌فرجه سخن گفته است. تفسیر صلوات، سرخی در آسمان و خورشید گرفتگی پس از شهادت امام حسین علیه‌السلام و لزوم لعن بر (تمامی خلفای جور حتی) عمر بن عبدالعزیز از دیگر مباحث کتاب است. 

در پایان این باب یک فصل آمده که شامل چهار مطلب و در شرح دنباله زیارت مزبور است:

شرح دعای سلام، شرح دعای بعد از لعن و سلام، شرح دعای سجده. 

خاتمه کتاب :

در شرح دعای صفوان (مشهور به علقمه) است. از آنجا که این دعا جزء زیارت عاشورا نیست، در شرح آن به تفصیل شرح زیارت عاشورا سخن گفته نشده و تنها عبارت‌های مشکل آن شرح داده شده است. 

مولف در ابتدای کتاب آورده است: 

«سواد دستخط مبارک مجدد مذهب سید البشر على رأس المأة الثالثة عشر حجت الاسلام آقاى حاجى میرزا محمد حسن شیرازى اعلى الله مقامه که تقریظ بر این کتاب مستطاب نوشته‌اند: 

بسم الله الرحمن الرحیم 

کتاب شریف «شفاء الصدور» الحق کتابى است در نهایت خوبى و تمامیت و متانت، وجامع بین مراتب تحقق و تتبع، و محیط به ذکر انواع فضائل و معارف براى اصناف و طبقات مردم نافع و ممتع، در باب خود بى‌نظیر، شایسته است که عموم خوانندگان به آن رجوع نموده و از تأمل در مباحث او تصحیح عقاید و رفع مشکلات نمایند؛ 

امید که خداوند اقدس جل ذکره هر که را در این امر دخلى یا معاونتى بوده، به هر وجه که باشد، با جناب خامس آل عبا علیه وعلى جده وابیه وامه واخیه والطاهرین من ذریته افضل الصلاة والسلام، که وضع این کتاب به جهت احیاى امر واعلاى کلمه‌ی آن جناب است، محشور فرماید به محمد وآله الطاهرین صلوات الله و سلامه علیه وعلیهم اجمعین. 

حرّره الاحقر محمد حسن الحسینى» 

این کتاب با تحقیق دو محقق دانشمند به طور جداگانه به چاپ رسیده است:

تحقیق اول به قلم سید علی موحد ابطحی در انتشارات سید الشهداء علیه السلام (قم) به چاپ سوم (سال 1370) رسیده؛ و تحقیق دوم با پاورقی‌های سید ابراهیم شبیری زنجانی (برادر مرجع تقلید معاصر) توسط انتشارات مرتضوی (تهران) به چاپ دوم (سال 1383) رسیده است. 

در تحقیق اول:

کتاب در دو جلد به زیور طبع آراسته شده است و مصحح کتاب در ابتدای جلد اول (با 459 صفحه) مقدمه‌ای 18 صفحه‌ای در اهمیت زیارت و عظمت زیارت عاشورا و جایگاه کتاب «شفاء الصدور» و شرح حال مولفش آورده و در پایان جلد دوم (با 460 صفحه) نیز بحثی گشوده است با عنوان «کتابنامه زیارت عاشورا» و در آن به معرفی کتاب‌های درباره زیارت عاشورا پرداخته است. در این کتابنامه سی و یک کتاب مخطوط و چهارده کتاب مطبوع در شرح و بیان کیفیت زیارت عاشوراء معرفی شده است ... 

در تحقیق دوم :

سید ابراهیم شبیری زنجانی در ابتدای مقدمه‌اش می‌نویسد: 

«در یکی از جلساتی که سخنرانی آن‌را در ماه‌های محرم‌الحرام طی سالیان متمادی عهده‌دار بودم؛ تصمیم گرفتم درباره‌ی زیارت عاشورا صحبت کنم. لذا در صدد مطالعه در این زمینه برآمدم، که برای اولین بار با کتاب مستطاب «شفاء الصدور فی شرح زیارت العاشور» آشنا شدم و آن را گنجینه‌ای یافتم بسیار پربار و پربها و از این که تا کنون توفیق مطالعه‌ی آن نصیبم نشده بود تاسف خوردم و خود را مغبون می‌دیدم. کتاب را تا به آخر مطالعه کردم و پس از آن هم به جهت ضعف حافظه کرارا به مناسبت‌های مختلف به آن مراجعه می‌کردم.» 

همچنین وی در توصیف مؤلف «شفاء الصدور» نقلی را از شیخ عباس قمی آورده است: «... و کان المیرزا ابوالفضل المذکور عالماً فاضلاً فقیهاً اصولیّاً متکلّما، عارفاّ بالحِکمَةِ و الرّیاضی، مطلعاً علی السّیر و التّواریخ ادیباً شاعراً حسن المحاضرة ینظم الشعر الجیّد... توفی فی طهران فی حدود سنه 1317... بلی تحقیقاً ولادت با سعادتش در سال هزار و سیصد و شانزده هجری قمری بوده که در مقبره‌ی والد ماجدش در صحن امامزاده حمزه در حضرت عبدالعظیم مدفون است رحمت الله علیه. و برای آگاهی بیشتر از شرح حال و حیات این عالم جلیل القدر مراجعه شود به مقدمه‌ی دیوان اشعار عربیش که به کوشش آقای میرجلال‌الدین حسینی المشتهر بالمحدث در تهران چاپ شده است.» (کتاب الکنی و الالقاب – ذیل احوال والد ماجد میرزا ابوالفضل تهرانی) 

و در انتهای کتاب نیز از صفحه‌ی 576 تا 590 فهرست تفصیلی مطالب کتاب آمده است که آدرس هر ریزموضوع را با بیان صفحه در اختیار قرار داده است. 

مولف : علامه میرزا ابوالفضل طهرانی

ناشر : انتشارات نبوغ