کتاب شاهد قدسی

اَلْحمْدُ و الثَّناءُ لِله الّذي هَدانا سُبُلَ السَّلام وَنَهانا عَنِ اتّباعِ خُطُواتِ الشّيطان والصَّلوة والسَّلامُ عَلیٰ اَفْضَلِ مَنْ دَعا اِلی سبيل رَبِّه بِالحكمةِ والْمَوعِظةِ الْحَسَنة سَيِّدنا و نَبيِّنا مُحَمَّدٍ وَآلِه سيّما بَقيّةِ اللهِ في اَرْضِه واللَّعْنُ عَلی اَعْدائِهم اَجمعين اِلی قيامِ يَوْمِ الدين.

إلهى! هَبْ لى كَمالَ‏ الإنْقِطاعِ‏ إلَيْكَ، وَ أنِرْ أبْصارَ قُلُوبِنا بِضِياءِ نَظَرِها إلَيْكَ، حَتّى‏ تَخْرِقَ أبْصارُ القُلُوبِ حُجُبَ النّورِ، فَتَصِلَ إلى‏ مَعْدِنِ العَظَمَةِ، وَ تَصيرَ أرْواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزّ قُدْسِك‏.

إلهى! وَ اجْعَلْنى مِمَّنْ نادَيْتَهُ‏ فَأجابَكَ، وَ لاحَظْتَهُ فَصَعِقَ لِجَلالِكَ، فَناجَيْتَهُ سِرّاً وَ عَمِلَ لَكَ جَهْرا

از دوران کودکی که پایم به مسجد لولاگر باز شد، می‌دیدم که در شب‌های جمعه، پس از نماز عشا دعایی خوانده می‌شود به نام دعای کمیل، و در بسیاری از اوقات آن کسی که این دعا را برای نمازگزاران آن مسجد می‌خواند، پدر بزرگوار و با اخلاصم مرحوم حاج محمود آقا بود که وی را با لقب مرد خدا می‌شناختند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری عالم عاملی که از عمق وجود دلباخته اش بودم و هستم و خواهم بود، فقیه عارف و حکیم، حضرت امام خمینی۱ ، خواندن این دعا به اندازه‌ای گسترش پیدا نمود که تقریبا شب‌های جمعه در همه مجامع و محافل مذهبی این دعا خوانده می‌شد .

در تهران هم در هر شب جمعه در زمین چمن دانشگاه تهران و خیابان‌های اطراف، جمعیت انبوهی برای خواندن دعای کمیل حضور پیدا می‌کردند که شکلی رسمی داشت، یعنی ابتدا قرآن تلاوت می‌گردید و سپس ترجمه‌ی آن گفته می‌شد و بعد از آن یکی از شخصیت‌های مذهبی و سیاسی سخنرانی می‌کرد و سپس دعای شریف کمیل با شور و حال خاصی خوانده می‌شد و نوع حاضران، در خیابان‌های اطراف دانشگاه به صورت خانوادگی و با استفاده از نور شمع مشغول خواندن این دعا بودند.

به یاد دارم در آن زمان که حدودا پانزده ساله بودم، سخنران یکی از شب‌های جمعه‌ی دانشگاه تهران، یکی از اساتید اخلاقم، مرحوم آیة الله مشکینی۱  بودند که قبل از سخنرانی ایشان، این بنده‌ی حقیر، قاری قرآن آن مجلس بودم.

در دوران دفاع مقدس نیز خواندن دعای کمیل برنامه‌ی هر شب جمعه‌ی رزمندگان در جبهه‌های نبرد بود و  تقریبا هر شهیدی را که از جبهه‌ها می‌آوردند، و یا در شهرها مورد ترور قرار می‌گرفت، در اولین شب جمعه، در منزل آن شهید دعای شریف کمیل خوانده می‌شد که در منطقه‌ی محل سکونتمان، بار‌‌ خواندن این دعای شریف بر دوش این بنده‌ی روسیاهِ جا مانده‌ی از قافله‌ی شهیدان بود.

در مدت قریب به یک سالی که درشهر کاشان بودم، در منطقه‌ی معروف به «فین بزرگ» مسجد جامعی بود که جمعی از جوانان با اخلاص و انقلابی دور هم جمع شده و مجموعه‌ای را با محوریت حقیر تحت عنوان ستاد برگزاری دعای کمیل تشکیل داده بودند که در هر شب جمعه با حضور پر شور مردم، این دعای شریف خوانده می‌شد

 و آخرین دعای کمیل را در آن دیار به دعوت مرحوم آیة الله مکّی۱ در فضای باز

هتل جهانگردی آن روزخواندم و به حمد الهی، همان جلسه امروز با نام «هیئت یا زهرا۳ » و با حضور عناصری انقلابی و ولایت مدار، منشأ آثار و برکاتی در آن

منطقه می‌باشد.

به یاد دارم که پس از انقلاب در شب‌های جمعه، دعای کمیل با صدای جانسوز و اثرگذار شهید محراب حضرت آیة الله دستغیب۱ از رادیو پخش می‌شد که همه‌ی اهل خانه‌ی ما مجذوب نوای دلنشین دعای کمیل ایشان بودند.

آن روزها فکر نمی‌کردم که روزی خواهد آمد که امر تربیتم به دست مربی نفوس و استاد راه رفته‌ای می‌افتد که درس شناگری در دریای معارف توحیدی وغوطه ور شدن در آب زلال ادعیه را همچون غواص ماهر و شناگر چیره دست و غریق نجات با تجربه‌ای که آگاه به گرداب‌ها می‌باشد، دلسوزانه و خالصانه به این هیچ محض می‌آموزد و مرا نیز از ساحل به درون آب خواهد کشاند و با خود سیر خواهد داد و او فقیه ِعارفِ گمنامی بود به نام آیة الله سعادت پرور (پهلوانی تهرانی)۱ .

بشارت جلسهٔ دعا و فطرت

مرحوم استاد، آیة الله پهلوانی۱ در یکی از جلسات سلوکی خود فرمودند:  «می‌خواهم از جلسه‌ی آینده بحث دعا و فطرت را خدمتتان داشته باشم».

در این فاصله یکی ازشاگردان ایشان که کاملا مورد وثوقم می‌باشد، پس از این بشارت استاد در عالم رؤیا مشاهده می‌کند که جمع زیادی از جمله عارف بزرگوار، مرحوم آیة الله سید رضا بهاء الدینی۱ و استاد اخلاق، مرحوم آیة الله شیخ علی آقا مشکینی۱ در خانه‌ی ایشان جمع شده اند و همه منتظر هستند که آیة الله پهلوانی درس دعا و فطرت را آغاز نماید، اما ایشان در حیاط خانه قدم می‌زده و همه را در انتظار قرار داده و نمی‌آمدند تا اینکه این شاگرد، خدمت استاد می‌رود و عرض می‌کند: همه منتظرند، چرا نمی‌آیید؟ آقای بهاء الدینی و آقای مشکینی هم آمده اند و منتظر بحث شما هستند !

مرحوم استاد، آیة الله پهلوانی در پاسخ به این شاگردشان می‌فرمایند: «تا یک کیلو گوجه فرنگی برایم نخری، شروع نمی‌کنم».

این شاگرد، آنچه را که در رؤیای خود دیده بود برای آیة الله پهلوانی تعریف می‌کند؛ مرحوم استاد در تعبیر آن رؤیا به شاگرد خود می‌فرمایند: « راهنمایی خوبی شده ایم، از اینکه از شما درخواست گوجه فرنگی کرده‌ام، استفاده می‌شود که بنده برای جا انداختن علوم و معارف توحیدی باید ازاین ابزار روز دنیا استفاده نمایم ».

اولین جلسهٔ دعا و فطرت

در اولین جلسه‌ی دعا و فطرت، مرحوم استاد، آیة الله پهلوانی در رابطه با این فراز از دعای کمیل که  « وَ بِوَجْهِكَ الْبَاقِي بَعْدَ فَنَاءِ كُلِّ شَيْ‏ء وَ بِأَسْمَائِكَ الَّتِي مَلَأَتْ‏ أَرْكَانَ‏ كُلِّ شَيْ‏ء» فرمودند: همه‌ی عالم را اسماء الهی پر کرده و اسما و صفات هم عینیت با ذات او دارند .شما تلویزیون را نگاه کنید، تمام این صفحه‌ی نمایش را برق پر کرده و جایی نیست که برق نباشد، اما شما تصاویر و عکس‌‌های مختلفی را می‌بینید و از آن برق غافلید.پس هرچه در عالم است جلوه و ظهور اسما و صفات الهی می‌باشد و اسما و صفات هم که از او جدا نیستند و عینیت با ذات خداوند دارند و شما این مظاهر را می‌بینید، اما از او که همه عالَم را پر کرده و محیط بر همه‌ی اشیا می‌باشد غافلید».

حقیقت دعا

می‌خواستم دررابطه با دعا، کلماتی را داشته باشم، اما چون کلمات مرحوم استاد را کافی ووافی به مقصود یافتم، تصمیم گرفتم که خلاصه‌ای از آن را ذکرنمایم .

مرحوم استاد، آیة الله پهلوانی می‌فرمایند:

«دعا، اقرار به نيستى خود و جهان هستى و اذعان به يگانگى ذات ربوبى و بى‏همتايى اوست.

دعا، خواندن و شهود حضرت حقّ به منزلت لا اسمى و لا رسمى است.

دعا، ستودن حضرت دوست به اسم‏هاى لايق ساحت اوست.

دعا، يگانه دانستن اسما و صفات الهى با ذات پاک اوست.

 دعا، محيط دانستن اللَّه به مظاهر هستى و شاهد بودن و خواندن اوست.

دعا، نسبت دادن هر جمالى و كمالى به حقّ سبحانه است و اين كه از عالم ملكوت و امرىِ موجودات منشأ گرفته‏اند مى‏باشد.

دعا، نسبت دادن تمام افعال از نظر فعلى به پروردگار سبحان است.

دعا، پاسخ مثبت و مجددى است به عرض امانت ازلى و حمل حقيقى آن در جهان طبيعت. 

دعا، بَلى‏ شَهِدْنا گفتنِ دوباره‏اى به اخذ ميثاق ازلىِ‏ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ‏ است.

دعا، بهره‏مندى از تعليم تكوينى اسما و پياده نمودن آن در گفتار است.

دعا، توجّه به فطرت را چراغ راه شهودِ جمالِ مطلق قرار دادن است.

دعا، اظهار فقر و خضوع و خشوع تكوينى و غير تكوينى در پيشگاه حضرت حقّ است.

دعا، درخواست تكوينى و غير تكوينى همه مظاهر و توجّه تشريعى موجودات با شعور خاصّ انس و جنّ به حضرت حقِّ سبحان است.

دعا، تطبيق خواست تشريعى با خواست تكوينى و غير تكوينى و تمنا نكردن فراتر از آن مى‏باشد، زيرا همه‌ی موجودات جهان هستى به تكوين و غير تكوين، خواه بدانند يا ندانند و مشاهده كنند يا نكنند، به او سبحانه توجّه دارند و تمام موجوداتِ داراى شعور خاصّ، اعمّ از مجرّد و مادّى و جنّ و انس، به قدر ديد باطنى و حقيقت ايمانشان، حضرت حقّ را به ذات و اسما و صفات مى‏خوانند؛ اما آنان كه ديده‌ی دلشان به تمام معنا گشوده نيست، موظفند پروردگار سبحان را به گونه‏اى كه انبيا و اوصيا۷ تعليم و معرّفى مى‏فرمايند، بخوانند و با اظهار و گفتار اين كلمات از واقع امر، اِخبار دهند.

برترى دعا کردن از قرآن‏ تلاوت نمودن

با دقت و تأمل در آنچه از معانى حقيقى دعا بیان شد، دليل افضل بودن دعا از قرائت قرآن، در ديدگاه حضرت صادق و باقر۸ كه در دو روايت زير بدان اشاره رفته است روشن مى‏شود:

معاوية بن عمّار مى‏گويد: به امام صادق۷ عرض كردم: دو نفر با هم و در يک لحظه شروع به نماز مى‏كنند، يكى ازآنها قرآن تلاوت نموده و قرائتش بيشتر از دعاست و ديگرى دعايش بيشتر از تلاوت قرآن است، سپس هر دو در يک لحظه منصرف مى‏شوند، كداميک افضل و برترند؟«رَجُلانِ إِفْتَتَحَا الصَّلاةَ فِى ساعَةٍ واحِدَةٍ، فَتَلا هذا مِنَ الْقُرْآنِ، فَكانَتْ تِلاوتُهُ أَكْثَرَ مِنْ دُعآئِهِ، وَ دَعا هذا، فَكانَ دُعآؤُهُ أَكْثَرَ مِنْ تِلاوَتِهِ، ثُمَّ انْصَرَفا فِى ساعَةٍ واحِدَةٍ، أَيُّهُما أَفْضَلُ».

حضرت فرمودند: هر دو فضيلت دارد و هر دو نيكوست؛«كُلٌّ فِيهِ فَضْلٌ، كُلٌّ حَسَنٌ».

عرض كردم: مى‏دانم كه هر دو نيكوست و هر دو فضيلت دارد. [كدام با فضيلت‏تر است؟]«قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ كُلًاّ حَسَنٌ، وَ أَنَّ كُلًاّ فِيهِ فَضْلٌ».

حضرت فرمودند: فضيلت دعا بيشتر و برتر است، آيا فرمايش خداوند متعال را نشنيده‏اى كه مى‏فرمايد: و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانيد، تا دعاى شما را بپذيرم. بى‏گمان آنان از پرستش من گردنكشى مى‏كنند، به زودى با حالت خوارى به جهنّم وارد خواهند گرديد. به خدا سوگند، دعا عبادت است، آيا دعا عبادت و پرستش خداوند نيست؟! به خدا سوگند عبادت است. به خدا سوگند، عبادت است. آيا دعا نيرومندترين و والاترين عبادت‏ها نيست؟! به خدا سوگند دعا والاترين عبادت‏ها است. به خدا سوگند، دعا والاترين عبادت‏ها است.«أَلدُّعاءُ أَفْضَلُ، أَما سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَعالى‏ وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ‏[۲] هِىَ وَ اللَّهِ الْعِبادَةُ، أَ لَيْسَتْ هِىَ الْعِبادَةَ، هِىَ وَ اللَّهِ الْعِبادَةُ، هِىَ وَ اللَّهِ الْعِبادَةُ،

أَ لَيْسَتْ أَشَدَّهُنَّ، هِىَ وَ اللَّهِ أَشَدُّهُنَّ، وَ اللَّهِ أَشَدُّهُنَّ».

روایت دیگر اینکه از امام باقر۷ پرسيده شد: كدام يک از اين دو در نماز افضل

است: قرائت بيشتر [قرآن در حالت قيام‏]، يا طول دادن و درنگ بيشتر در ركوع و سجود؟«أَيُّهُما أَفْضَلُ فِى الصَّلاةِ: كَثْرَةُ الْقِرآئَةِ، أَوْ طُولُ اللَّبْثِ فِى الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ؟».

حضرت فرمودند: درنگ بيشتر در ركوع و سجود. آيا به فرمايش خداوند تعالى گوش فرا ندادى كه مى‏فرمايد: پس آن اندازه از آن قرآن را كه برايتان ميسّر و آسان است، بخوانيد ونماز را بپا داريد، مسلّماً مقصود خداوند از برپا داشتن نماز، تنها بيشتر درنگ نمودن و مكث طولانى در ركوع و سجود است؛«كَثْرَةُ اللَّبْثِ فِى الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ، أَ ما تَسْمَعُ لِقَوْلِ اللَّهِ تَعالى: فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ[۴] إِنَّما عَنىَ بِإِقامَةِ الصَّلاةِ، طُولَ اللَّبْثِ فِى الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ».

عرض كردم: پس كدام يک افضل و برتر است: قرائت بيشتر [قرآن در حالت قيام‏] يا دعاى بيشتر؟ «فَأَيَّهُما أَفْضَلُ كَثْرَةُ الْقِرآئَةِ، أَوْ كَثْرَةُ الدُّعآءِ».

حضرت فرمودند: دعاى بيشتر، آيا فرمايش خداوند متعال را نشنيده‏اى كه: بگو:

 اگر دعاى شما نباشد، پروردگار هم هيچ اعتنايى به شما نمی‌كند؛«كَثْرَةُ الدُّعآءِ

أَما تَسْمَـعُ لِقَوْلِـهِ تَعالـى: قُـلْ ما يَعْبَـؤُا بِكُـمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ‏

بیان حقايق در قالب دعا

ائمه‏ى معصومين: حقايق الهى را كه خود و خاصّان امّتشان [به تعليم آنان] مى‏فهميده و مشاهده مى‏كرده‏اند، در قالب دعا بيان فرموده‏اند؛ زيرا بيشتر حقایق از متن ادعيه‌ی وارده برمى‏آيد وچون [بیان حقایق] براى نوع اهل زمانِ آن حضرات ممكن نبوده است، آن معارف ناب اسلامى را به صورت دعا بيان فرموده و خواندن آن‏ها را در شبانه روز و سال و ماه مستحب دانسته‏اند تا آنان كه لياقت فراگيرى معارف الهى را دارند، بدين وسيله با حقايق آشنا شوند و به غرض غايى از خلقت كه همانا عبوديّت واقعى و معرفت اوست، نايل آيند.

 اسلام بشر را تنها به ظواهر دعوت نفرموده، بلکه اسلام، دين حقيقت و معرفت و انسان سازى است و دعوت به ظواهر، در حقيقت مقدمه‏اى درجهت توجّه به آداب عبوديّت و وظايف حضور در پيشگاه الهى است تا با اين توجّه و رعايت كامل اين آداب، آدمی به حقيقت بندگى نايل آيد. 

توصیه آیة الله پهلوانی به مؤلف

دریکی از روزهایی که در محضر مرحوم استاد، آیة الله پهلوانی بودم به این صفر محض فرمودند:

«من این معارف را به اشاره برایتان گفته ونوشته‌ام، شماها باید این معارف را برای مردم باز کنید و به گوش آنها برسانید» که چنین توصیه‌ای نقشه‌ی راه مباحث و جلسات این هیچ محض شد؛ و این شرح دعای شریف کمیل، حاصل عمل به چنین سفارشی می‌باشد و برای نامگذاری آن به روح عارف بلندآوازه‌ی شیرازی، جناب خواجه حافظ۱ مدد گرفتم و دیوان ایشان را گشودم که این بیت آمد:

اى شاهد قدسى! كه كِشَد بند نقابت؟

وى مرغ بهشتى! كه دهد دانه و آبت؟

 خوابم بشد از ديده در اين فكرِ جگرسوز

كآغوش كه شد منزل آسايش و خوابت؟

لذا نام این شرح را «شاهد قدسی» گذاشتم.

در پایان این مقدمه لازم به ذکر است که نگارش بخش اعظم این اوراق در شرایطی صورت پذیرفت که بارقه‌ی لطف خاص حضرت محبوب شامل حالم شده بود و به نگهداری و پرستاری از مادرعزیز و بزرگوارم مرحومه خانم صدیقه‌ی سالک مشغول بودم .

مادری که ایثار و فداکاریش نسبت به همسر و فرزندان و والدین و بستگان و اطرافیان، خصوصا بستگان همسرش آدمی را به حیرت وا می‌داشت و زحمات طاقت فرسایش زبانزد اقوام و خویشان و همه‌ی کسانی که وی را می‌شناختند بود.

مادری که اهتمام کم نظیروی را درامر تربیت و مراقبه‌ای که از این فرزند کوچک و حقیرش داشت، هرگزفراموش نمی‌کنم وسهم وی را دراین امر، بیش از سهم پدر خویش می‌دانم که خود حکایت مفصلی دارد و این حقیرِ زمین گیر شده و از عروج به مقام قرب الهی بازمانده، خدای سبحان را بر داشتن چنین مادرمؤمنه وفداکاری سپاسگزار و شاکر می‌باشم.

أسْألُكَ بُحَقّكَ وَ قُدْسِكَ و أعْظَمِ صِفاتِكَ وَ أسْمائِكَ، أنْ تَجْعَلَ أوقاتى مِنَ اللَّيلِ وَ النَّهارِ بِذِكرِك مَعْمُورَةً، وَ بِخِدْمَتِكَ مَوْصُولَةً، وَ أعْمالى عِنْدَكَ مَقْبُولَةً، حَتّى‏ تَكُونَ أعْمالى وَ أورادى‏كُلُّها وِرْداً واحِداً، وَ حالى فى خِدْمَتِكَ سَرْمَداً.